Во знак на почит за Митрета

Како искра нежна светлина во црната текстура на ова наше проколнато време-невреме,

одекна гласот на Митре Велјаноски. Застанат гордо на местото кое некогаш и од некои будали било смислено како подиум за гласот на народот, умниот човек од Дебарца проговоре со заборавениот јазик на Македонецот. Тоа е јазикот од песните за неправдата, ропствата, страдањата, убиствата, бедата и надничењето, песни испеани од непознати и познати просветлени глави чии дружбеници биле срцето и тагата. Ја испеа Митре жалната песна за злото и јаремот, но не злото од дамнешните времиња, туку исто такво ама ново, сегашно, зло кое кинисало да ни ја одземе и душата, зашто само уште таа ни остана неземена.

Митре Велјаноски ги има годините кои му даваат за право да споредува, па потоа спокојно да заклучува и нишани. За разлика од некои други, кои без да видат, сетат и осознаат, го тураат бездушно отровот по патеките по кои врвиме, и одново и одново ги крвават ножевите од раните што ни ги отвориле и затруле. Таквите ги води пеколна омраза, ги води тестаментот што им го оставиле, тестамент за довршување на злосторството.

Митре Велјаноски ја испеа песната која ноќе, скришно, без да чујат ламјите, си ја пее оној народ што е казнет да изумре зашто не му се поклонил на големиот спасител. Митре Велјаноски ги слушнал ноќните шепотења на гладните, страдните и понижените, свирепо и беспоштедно осудени од Големиот Цар. Митре Велјаноски ги испеа солзите на мајките кои родиле чеда за новите печалбарски елегии, мајки чии дворови останаа без босите ноџиња на внучињата и без радосната детска игра со дедовците. Мајките чија рожба и поколенија нема да ги сетат топлината и светковината на семејните неделни ручеци.

Митре Велјаноски го извади на маса закланото тело на Македонија и покажа, како на час по анатомија, кои органи на оваа страдалничка биле забодени најсилно од убијците и од каде искрвавела најобилно пред да умре. Во штама и зачуденост, пред публика затекната во сопствениот шизофрен анимализам, Митре Велјаноски ги објасни разбирливо тегобните наоди од обдукцијата на крвавиот труп, кажувајќи дека смртта била долга, тешка и исцрпувачка. Сакав да видам, а немаше можност, дали на некое лице меѓу наредените пред Митрета некому му заигра окото, затрепери образот или посилно зачука жилата.

Чекам утрово да видам колкумина ќе го спомнат Митрета. Колкумина, и ги има ли воопшто, ќе му појдат за добар ден, да му ја стегнат раката, да му се придружат. Се наредат ли луѓе покрај Митрета, го гушнат ли за рамењата, се нанижат ли еден до друг во редица, ќе речам: не ми е жал што останав. Да го чувам гробот на мајка ми и татко ми зашто нема кој друг, да не ме земе туѓината зашто имам своја мила татковина, да дочекам рожба од чедото мое за да ми ја врати среќата. Но ако не го спомнат Митрета, ако не дојдат да го фатат за рака, а потоа и ако многу други раце не се закачат во синџир од надежи, ќе зажалам што пред многу години не заминав, што будалштината од младоста ме изиграла, што вербата во луѓето ме измамила. Сега е време да излезат ноќните шептачи од зад болките и сите заедно да станат Митре Велјаноски, да станат птица што сака да полета за Македонија.                



 



            

За Скопје 2014, Клиничкиот центар и моделот на одржлив развој

Една расправија на твитер во доцните вечерни часови синоќа, ме натера кусо да прозборам на темата одржлив развој и како на него гледаат поклониците на власта. Имено, во дискусијата што се разви меѓу група твитерџии, оние кои им се наклонети на владините политики изнесоа интересен став дека градбите од проектот СК 2014, останатите објекти од сличен карактер по Македонија, како и најавениот нов клинички центар спаѓаат во категоријата капитални инвестиции, и дека истите придонесуваат за постигнување одржлив развој на земјата. Твитерот е јавна платформа, отворена за сите нејзини членови, па ваквата теза можеа да ја прочитаат стотици, особено млади луѓе. Меѓу нив, разбирливо, поради карактерот на нивните професии, профилот на образование или интересите, има многумина на кои ниту поимот капитални инвестиции, ниту оној за одржлив развој не им се блиски. Опасно е ако тие луѓе се закачат за тезата дека градбиве на власта може да се опфатат под овие поими, како инвестиции со капитална конотација.

Ќе кажам прво дека со донесувањето на Стратегијата за одржлив развој 2009-2030, Владата се обврза концептот на одржлив развој веднаш да почне да го промовира пред сите граѓани, институции и организации на централно и локално ниво со цел да ја подигне свесноста на сите заинтересирани/одговорни страни за неговото значење, комплексност и реализација. Покрај тоа, донесувајќи го овој документ, Владата се обврза сите одлуки, посредно или непосредно поврзани со прашањата на развојот, да ги креира врз копнцептот на одржлив развој. Тоа би значело дека безмалку сите стратешки и тактички развојни одлуки треба да претставуваат сегменти на еден интегриран и координиран општествен менаџмент систем, чија цел ќе биде постигнување на ниво на развој на одржлива, трајна основа, за бенефит на сите граѓани на државата. Да видиме што направи владата во изминатите години. Ако се знае дека основни лостови на концептот на одржлив развој се економскиот, политичкиот, социо-културниот и еколошкиот, да провериме дали во таа смисла владата носела интегрирани и координирани одлуки кои гарантираат почитување на суштинските принципи на моделот. Односно, дали при донесувањето на одлуките, таа недвосмислено и истовремено водела грижа и за економскиот, и за социо-културниот, и за политичкиот и за еколошкиот карактер на одлуките. Да го разгледаме тоа на примерите кои беа предмет на твитер-дискусијата.

Веднаш да ставам важна забелешка дека наспроти долгогодишната пропаганда дека се работи за капитални инвестиции, ниту проектот Скопје 2014, ниту новиот клинички центар не можат да се подведат под таа категорија. За некоја инвестиција да има капитален карактер, таа најнапред треба да има бизнис логика, односно да биде поврзана со бизнис и создавање пари. Капиталната инвестиција е оправдана само до колку на бизнисот му овозможи раст, а и ако однапред се докаже дека тој, бизнисот, ќе биде способен истата да ја врати во една разумна иднина, без последици за нормалните оперативни функции и активности. Така компаниите, најчесто преку екстерни извори на средства, многу помалку од сопствени (нпр. реинвестирана добивка), вложуваат во опрема, машини или згради, капитални средства за кои веруваат дека ќе го поттикнат развојот на бизнисот и ќе придонесат за генерирање доволен приход за сервисирање на долговите кај екстерните финансиери. Покрај приватните компании, инвестиции од капитален карактер може да презема и државата, но само во проекти кои, исто така, ја следат бизнис логиката. Во случајот на Скопје 2014, очигледно не се работи за капитална инвестиција бидејќи парите се вложуваат во непродуктивни јавни објекти, кои сами по себе немаат бизнис логика. Исто како и новиот клинички центар, објектите од Скопје 2014 можеме да ги подведеме единствено под категоријата јавни, а не капитални инвестиции, со напомена дека голем дел од Скопје 2014 го нема дури ни тој карактер. Имено, како јавни инвестиции се сметаат вложувањата во здравството, културата, образованието или други општествени подсистеми, а за кои се смета дека значително ќе ги подобрат услугите на државата кон граѓаните. Точно е дека новиот клинички центар, ако се изгради, може значително да го подобри квалитетот на здравствените услуги од терцијарниот сектор, но кај проектот Скопје 2014 тоа никако не е случај бидејќи голем дел од изградените објекти или се од чисто административен карактер, или имаат спорна природа и намена, особено низ призмата на одржливиот развој. Значи, тие не само што не претставуваат капитални, ами јавни инвестиции, туку и не се во согласност со моделот на одржлив развој што владата го усвоила како кодекс. Да видиме зошто.

Прво, од економски аспект, објектите се градат во исклучително турбулентно економско опкружување, во кое длабоката сиромаштија е одлика на една третина на македонското население, а уште друга третина од населението е де факто сиромашна, ако не статистички. На неразвиената Македонија, земја со низок степен на деловна култура и недоволен капацитет на приватниот сектор, владата можеше да и' помогне не преку јавни, туку преку капитални инвестиции, кои долгорочно ќе ја подобреа деловната клима, условите за развој, а со тоа и стандардот на населението. Ќе беа далеку пооправдани вложувања во патна, железничка или енергетска инфраструктура - капитални инвестиции како најзначајни претпоставки за одржлив развој на било која економија. Згора на тоа, изворот и износот на средства за објектите изградени во изминатите години остануваат под закрила на непознатото. Но сеедно, следејќи ги редовните задолжувања на Владата, што кај странските банки, што кај домашните позајмувачи, повеќе од извесно е дека објектите не се градат со користење на некаов вишок средства од државниот буџет, туку преку кредити и позајмици. Имајќи го предвид некапиталниот карактер на инвестициите, односно фактот дека тие самите нема да бидат во состојба да создаваат приход за враќање на долговите, јасно е дека раздолжувањето ќе биде на товар на граѓаните и целата заедница. Поради тоа, не држат 'квази-кејнзијанските' оправдувања на владата дека оваа градежна експанзија ќе ја раздвижи економијата. За разлика од инвестирањето во капитални објекти, економскиот ефект од овие јавни инвестиции ќе биде само еднократен, во текот на изградбата на објектите, кога фирмите-изведувачи и една шака пратечки компании ќе го исркаат кремот. Некапиталната природа на овие објекти во иднина само ќе генерира нови, робустни и непотребни трошоци, се' на грбот на населението. Тоа ќе бидат трошоци за плати, одржување, обезбедување и сл., за кои ќе бидат потребни големи буџетски издвојувања.

Од политички аспект, за јавните инвестиции секогаш мора да постои некаков консензус меѓу политичките групи. Проектот Скопје 2014 не само што е отфрлен од страна на најголемиот дел од опозицијата, туку анимозитет кон него постои и во самата владеачка коалиција. Проектот прерасна во линија на најостра политичка поделба во Македонија и закрвени односи внатре во политичкото миље, со несогледиливи последици за иднината на државата и нејзиниот демократски развој. Претпоставувам дека за новиот клинички центар реакциите ќе бидат нешто поблаги, но ќе остане да виси неодговорено прашањето зошто, ако веќе постоел план, на изградбата на клиничкиот центар се чекало дури седум години, како и прашањето за оправданоста на задолжувањата за неговата изградба кај Банката на Европскиот Совет токму во период на длабока економска криза и исклучително фрагилен финансиски потенцијал на Фондот за здравство.

Од социјален и културолошки аспект, овие јавни инвестиции се исто така крајно проблематични. Факт е дека во периодот на градбата, стотици поединци се вработуваат и земаат каква-таква (најчесто минимална) плата, во тешки услови за работа кај приватните работодавачи кои работат на изведбата. Сепак, на подолг рок, истите тие луѓе ќе ја делат судбината на останатите сегменти од заедницата и ќе бидат принудени непотребно да плаќаат за овие инвестиции, реализирани во време-невреме, вложувања без капацитет за нивно враќање. Во културолошка смисла, пак, Скопје 2014 направи посебен тип хаварија врз идентитетскиот пакет на македонското население. Тој предизвика натамошни раслојувања во македонското национално ткиво поради фактот што голем дел од македонската популација не може да се идентификува, ниту да ја оправда културолошката и историска заднина на проектот. Со еден збор, наместо социјална и културолошка придобивка со одржлив предзнак, проектот резултираше во целосно дисхармонизирање на односите во овие две клучни области.  

Од еколошки аспект, проектот Скопје 2014 целосно го урниса природниот баланс околу реката Вардар, ја девастираше нежната еко структура во централното градско подрачје и однесе, како курбан, голем дел од градското зеленило и крајбрежните површини. Проектот удри по визурите и перспективите што се карактеристични за еколошки проекти. Тој го ампутираше правото на граѓаните за движење низ слободниот простор околу реката и некогашниот плоштад на метрополата, и ги поремети природните воздушни струења во најзагадениот дел од градот. Мал надомест за тоа би биле еколошката и енергетски ефикасна градба, ако тие пристапи воопшто се користат во реализацијата на зградите, мостовите, спомениците, капиите, шпанските скали, фонтаните, скулптурите и партерното уредување.

Според тоа, овие инвестиции се во целосна спротивност со концептот за одржлив развој, содржан во документот амбициозно насловен како национална стратегија. Проектите немаат економска, политичка, социо-културна и еколошка оправданост, а во најголем дел се и во спротивност со ваквите лостови  Владата падна во замката на пропагандата на монументалното градење, преку која најмногу се фали и внатре, и пред светот. Наместо одржлив развој, овие проекти ќе ни' донесат, барем така се чини, само одржлива сиромаштија и назадување во секој поглед: економски, социјално, културолошки, политички и еколошки.        

   
   

Ја изгубив силата

Го запуштив блогов некое време. Во еден момент, почувствував презаситеност од зборување во празно. Со години, не, не со години, туку откако знам за себе, устата сум ја држела ширум отворена, стоејќи на страната на работите за кои сум мислела дека се правда и правичност. На почетокот, се случуваше да добијам по некоја битка. Ќе успеев да спречам по некое зло, по некоја глупост, по некое ситно профитерство. Од радост,ќе ми светнеа видокрузите, ќе ми се разлетаа крилјата...се давав одново и одново.

Ама времето беше такво. Имаше нешто во луѓето што не им дозволуваше да одат баш до крај, особено ако некој ги прозове јавно, ако ја осуети нивната подлост, ја разоткрие нивната разуздана злонамерност. Ќе се повлечеа. Не дека немаше да ме замразат. Ме замразеле важни и помалку важни луѓе, луѓе од политиката, од разни раководства, луѓе со жилави и алчни амбиции, луѓе од функција. Но мене, поважна од нивната омраза ми беше одбранетата страна на правдата. Имав илузија дека ако одам по врвицата на правичноста, ќе се придружат и други, па заедно ќе може да обликуваме солиден простор за живот. Таквата илузија ме напушташе малку по малку, баш онака како што се менуваа времињата и условите. А како се менуваа тие, така се менуваа и луѓето околу мене. Почнав да минувам низ идиотски ситуации, кога борејќи се за белото, тие околу мене, од страв застануваа зад другото, се подвиткуваа до клечење, до лазење, до ничкум, а јас останував сама. А тие, во потсвеста, или токму во свесноста дека се жртви на стравот, на кукавичлукот, наместо барем тајно да ми мигнат и упатат трошка скришна поддршка, заминуваа еден по еден во тој друг свет, свет на молк, трпење, лага и лицемерие. Дур се свртев, видов дека не само мојата околина се преобразила. Се преобразил комшилукот, градот, земјата. Ете толку брзо. Дури да се свртам. Дури да разберам дека Марсовецот тука сум јас, а не тие луѓе наоколу, кои вака или онака, го прифатија стравот, се потпраа на штамата и коленичењето, како начин за преживување, за имање помалку или повеќе.

Јас веќе немам сили за борба. Ја изгубив силата некаде по пат, во некој миг кога оттуѓеноста ги победила илузиите, а и’ ги отворила вратите на апатичноста на мојата душа. Премногу се тие што стојат во одбрана на духовното ропство. Партијата, круговите на моќ и сеачите на страв излегоа поприфатливи и привлечни како водство, отколку што тоа го постигна понудата за демократија. Мнозинството околу мене одбра лошо да ја протолкува таа понуда, ги отфрли правдата и правичноста, се збогуваше со слободата, и се впушти во авантурата на затната уста и затворени очи. Се’ што не припаѓа на тој круг, транзитира кон човечка маргина. Самата, под притисок на внатрешниот немир кој не ми дозволува влез во друга, за мене неприфатлива игра, одбрав, можда и не очекувајќи таков исход, да бидам таква маргина. Во ова време, тоа носи невидени компликации. Од затворени врати во секоја институција, банка, фирма и, најстрашно - болница, до оневозможен пристап до изворите на егзистенција, кои повторно се склупчиле во круговите на моќта. Се’ што значи живот е затворено во тој круг. Моќта има толку силни раце, што ако не им се препуштиш и сведнеш, ќе те згмечат до бол.

Немам веќе сили да се борам, зашто секој шалтерски чиновник, референт, болничар, вратар и чистач имаат далеку поголема моќ од мојата. Зад секого од нив стои по некој разуздан моќник, грб, аждер. Немам сили, зашто ги изгубив во талкањето по живот со мојата професија, која стои на јасна интелектуална подлога, и нема вредност на затворениот, загаден, исповраќан пазар. Немам сили, зашто силата ми ја одземаа стотиците коруптивни тендери и конкурси. Немам сили, зашто онемоќев борејќи се против коридорите на измамата, лагите и криминалот. Немам сили, зашто мојот некогашен колега, без школо, ука и усул, сега има позиција и образ да ми каже “еј, ако ти треба нешто за болест, за лошо, кажи, ќе гледаме да направиме работа“. Никогаш не припаѓав на таков свет и не знам како тоа се “прави работа“. Ете толку не ме бива. Немам сили, зашто ниедна сила, па ни мојата, не е вечна, па згаснува пред енергијата на суровата општествена машина.

Таа сила што ми остана ја давам на своите блиски, на маката што не’ снашла. Ја давам по малку, мерено во ситни зрнца, и на некои залутани иницијативи за одбрана на нешта што ме потсеќаат на слобода и светлост. Ја давам на малубројни луѓе, во чии очи останало да тлее пламенчето на гордост, добрина и доблест. Толку ми е силата. Живеам во надеж дека има луѓе што уште не се умориле, на кои и натаму им расте адреналин од нечовечноста што не’ зајаремила, а кои се поштедени од поголеми проблеми во семејството, меѓу најмилите. На таквите луѓе ќе им дарам дел од надежта, дел од тоа што го знам, дел од тоа што го имам, само за да помогнам. Само на такви луѓе, луѓе со сила, луѓе кои сеуште не ја изгубиле вербата. Вербата што јас ја изгубив.                                    

Новороденото бебе и џебовите на тато

Годините на врела, исцрпувачка пропаганда му беа од корист на Никола Груевски на домашен терен. Човекот транзитираше во народен заводник, кроток освојувач на народното срце, омилен лик за осиромашеното и пауперизирано население. Македонија го сака. Го сака толку многу, што тој и самиот не може да и' поверува на таа количина љубов. Народот му ја даде на Груевски целата земја во посед, му се даде себе си, му ги даде своите деца, ја даде својата иднина. Во неговиот мек и растеглив скут се најде место за илјадници здивени фанови, за нивните браќа, сестри, кумови и стрини. Денес тие се едно големо среќно семејство, комотно заседнато во скутот на тато, меѓу неговите џебови, натежнати до земја од позајмени пари. Во таа топла лулка, народецот ужива како новородено бебе. Три пати на ден добива оброк и по некоја ужинка помеѓу. Без премногу напор, без непотребно трошење енергија, само со насмевка упатена нежно до родителот, која тој штедро ја наградува. Македонската идила е за во роман.

Новороденото бебе не знае која му беше работата на тато кога пред многу години се зафати да го полни скутот. Главна работа на тато беше да ја доврши приказната за европскиот пат. Тој имаше три задачи: да докаже дека во Македонија веќе никогаш нема да се разгорува омраза меѓу нациите; да ги зацврсти демократијата и плурализмот, и да ја ослободи економијата до степен кога таа навистина ќе стане пазарна.

Новороденото бебе не знае да ги евалуира постигнувањата на тато. Тоа е мало, неуко и гладно. Важно му е само да биде надоено и преповиено на време. Тато тоа го прави добро, знае да се снајде и во тесно, кога нема, па бебето ретко заплачува и моли.

Новороденото бебе не знае дека првата задача на тато не само што не е завршена, туку во меѓувреме се усложнила неколкукратно. Тато не е баш дружељубив човек и не сака многу мешање со „други“. Тато сака чиста сметка меѓу нас и нив. Ова мене, ова тебе. Ние овде, вие таму. Ти за ова, јас за она. Границата на интересите сега е прецизно исцртана, линијата на раздвојување точно дефинирана. Секој по својот пат, со својот јазик, со својот господ, со својот господар.

Новороденото бебе не знае дека втората задача на тато заврши со обратен ефект. Тато не е поклоник на многу демократија и слобода, а на плурализмот гледа како на непотребна пречка во неговите родителски назори. Тато смета дека децата треба да ги воспитува еден родител, зашто мешање од надвор може да создаде непотребни проблеми во семејството. Тато сака децата да се само под негова контрола бидејќи влијанијата на отпадниците од карши ќе му го урнат традиционалниот концепт за домаќинска куќа. Тие однадвор се натрапници, шалабајзери, криминалци и недоквачени. Тоа на детето треба постојано да му се повторува, за да не забега по странпатица, не дај боже.

Новороденото бебе не знае дека третата задача на тато, онаа за лепчето, целосно трокира. Дури има лепче, детето не прашува од каде тато го носи. Тоа не знае дека тато нејќе многу-многу самостојни бизниси и распафтани бизнисмени. Тато сака друг вид бизнис, врзан за семејството. Паричката не треба да се пушта да шета лево-десно, да менува правци и каси. Треба да е под надзор на главата на куќата, да не заака непредвидено кај што не треба, да не колвне некој предавник од домашната кашичка, да не апне некој туѓинец од броеното купче. Тато дава, тато зема. Како во секоја еснаф-куќа.

Новороденото бебе не знае како е во Европа. Тато вика дека таму баш и не нешто супер и дека таа луда почва веќе гние и ја јадат црви. Задачите на тато, дојдени од гнила земја, не се ни за муабет правење. Таму веќе цветаат национализми, диктатори се на власт, а економиите полека пропаѓаат. Нека си ги решат тие своите кризи, нека не бараат леб преку погача од нас. Нека си го свртат огледалото кон себе, нека си ги видат лицата на распаднатите империи, суратите на демонските претци.

Новороденото бебе не знае дека Европа можеше да биде клуч за опстанокот на Македонија. Тоа не знае дека трите задачи на тато, ако беа исполнети со разум, ќе беа цврст штит против ајкулите што скокаат од вителот и малку-малку ни' грицкаат од гордоста. Детето не знае дека и сабја се победува со убав збор, дека и мала земја може да биде голема во очите на силните, ако итро одбере добар манир. Новороденото бебе не знае дека Европа и' требаше на Македонија повеќе отколку на сите други земји, кои Европа ги прибра зашто, обратно, и' беа потребни неа. Детето не знае дека Европа, расклимавена или не, ќе беше гаранција за нашето безбедно утре. Детето не знае дека прекинатите природни врски со Европа ќе не' вратат во некогаш неприродно создадениот ориентален амбиент, за кој ние, децата со сон за слободата, сакавме да веруваме дека е само егзотична дестинација за шетање, а не трајно опкружување за живот.

Во феудално-ориенталниот свет на тато, новороденото бебе ќе треба да се справи со прашањата за опстанокот, верувањата, вредностите. Тато ги има одговорите. Додека џебовите му тежат од позајмените парички.       

Знаци дека си дел од исплуканата граѓанска класа

Кога поминуваш покрај тезгите на пазар, од кои се смеат волшебни плодови чиј вкус

почнуваш да го забораваш, а дома се враќаш само со кило кромид и кило и пол компири, а на домашните им велиш дека спремаш здрав ручек.

Кога за новите ресторани, отворени по скопските улици поплочени со нов гранит или бехатон, дознаваш од емисиите на телевизија што ги водат некои нови, разголени спонзоруши, за кои брокулата и пестото се врв на мондените трендови.

Кога понудите за новогодишни или летни аранжмани, кои ти стигнуваат по имејл од агенции што кој знае како ја пробиле твојата приватност, не ја провоцираат твојата љубопитност, па ги бришеш без да ги отвориш.

Кога низ Табернакул се врткаш со минути и никако да најдеш наслов што те влече, а на задната корица да е испишана цифра што твојот паричник може да ја поднесе.

Кога во сабота, наместо на дневна прошетка до Маврово или Велешко Езеро, проодуваш само до најблискиот парк, за бензинот во колата, стара со години, да биде сочуван за не дај боже.

Кога за семејните, или прославите со пријателите, облекуваш фустан, за кој потоа ти велат дека можда е ретро и по малку тесен, ама дека ти знаеш да му дадеш фреш нота со паметни детали.

Кога наместо еднаш годишно, лекарските прегледи ги правиш само ако нешто те боли, а останатото време се молиш за здравје.

Кога новите модели на телефони и телевизори, лаптопи и ајпеди, за тебе се само четиво од шарените портали.

Кога твоите деца не знаат што е пикник, продолжен викенд во природа или тридневно патување во Виена.

Кога знаеш граматика, правопис, уметност и математика, ама никој не мари за тоа.

Кога појадокот на работа ти се сведува на кифличе и јогурт, а сонуваш за овошна салата, фино спакувана во кутија од стиропор.

Кога почнуваш да го бојосуваш дотраениот мебел, објаснувајќи им на пријателите дека си бил желен за мала промена во дневната соба.

Кога долниот веш, пижамите, чорапите и влечките за по куќа ги купуваш од шверцери и улични шиткачи наместо од пристојни продавници и бутици.

Кога срцето ти плаче што на своите деца им викаш да завршат нешто брзо и лесно, за што поскоро да го намалат твојот финансиски товар.

Кога на питачите полегнати на Рекорд во рацете им пушташ само по еден денар, пет пати проверувајќи да не си дал десет.

Кога за џез фестивалот во октомври чекаш закаснети снимки на некоја од последните ебани телевизии.

Кога уметничките слики, дела од Јанчевски, Мазев или Корубин, наследени од твоите родители, се најголемото богатство во твојот дом, на кое му се тресеш и се плашиш дека еден ден ќе треба да го продадеш за живеачка.  

Кога ти се гнаси од бљувотината по Скопје и со сета помислуваш дека дури и реал-социјалистичката архитектура имала повеќе смисла.

Кога гласаш за Андреј Жерновски, како симбол на надеж дека нешто си спасил.

Кога најубавите муабети ги правиш со другар, седнати на клупа покрај Вардар, наместо на „пландовање“ на Ленинова.

Кога ти се гнаси од раскалашните коктели во Тренд и од мерцедесите паркирани во пешачките зони.

Кога ти се гледаат филмовите на Вуди Ален од 1970-тите.

Кога те вреѓа кој све сељак седнал во министерска фотеља.

Кога твитер е единственото место за тебе, каде што сиромаштијата не е срамна, умот има цена, а турбо фолкот има забрана за живот.

Кога за твојата нормална грижа за градското зеленило, поддршката на цивилните иницијативи или за одбраната на интелектуализмот, те пикаат во круговите на предавници, анархисти и антихристи.

Кога за тебе Европа не е политичка курва, туку за секогаш изгубена дестинација од твоите младешки желби.

Кога читајќи ги овие редови, те обзема мешано чувство на тага, револт и потреба за борба.

 

 

 

 

СДСМ, освестете се!

Главна фалшлива точка во системот на СДСМ, каков и да е тој - организиран или

неорганизиран, е недостигот на смисла/талент за ситуациона анализа. Тоа го забележав уште во 2006 година, кога владата на Бучковски го доживеа оној изборен пораз, од кој партијата никогаш не се опорави. Интересно е што СДСМ го претрпе тој пораз токму во констелација на највисок степен на демократија што во ова општество е регистриран од самостојноста до денес. Бучковски, и покрај тоа што беше вбризгал прилична доза кислород, воздух за дишење во ткивото на власта, администрацијата, бизнисот, па дури и во медиумите, ја загуби битката со ДПМНЕ на еден глупав, непромислен, може да се каже и наивен начин. Го фатија на новата територијална организација, на бавното економско опоравување по конфликтот од 2001, а како посебен скандал тогашната опозиција ја туркаше Фабриката - проект за медиумска промоција на политиката на власт што беше исвиркан уште пред да заживее. Какви биле односите во партијата во тоа време - јас не знам, но помнам дека отстрана се насетуваше нивното неединство, вирусот на распаѓање, внатрешната нетрпеливост кон Бучковски и бескрајното цурење на информации за валкани алишта внатре, меѓу членството. СДСМ, инаку, отсекогаш беше партија од која по кулоарите и кафаните везден течат оговаранции, местенки и легенди, нешто што од денешна дистанца можеме да го квалификуваме како недозволена, а не како демократска недисциплина, или впечатлива организациска анархичност.

Убедена сум дека во 2006 година СДСМ не седна да направи длабинска анализа на причините за тој ужасен пораз. Тоа не го сторија ниту подоцна, по редицата нови изборни порази. Да, ние се изнаслушавме изјави од нивното членство во врска со промашените обиди за консолидација, но дури и ние, граѓаните без инсајдерски информации, бевме сведоци дека нешто шкрипи во аналитиката на СДСМ. Мислам дека најтрезвените аналитичари-социјалдемократи денес се надвор од (мејнстримот на) партијата. Тука мислам на Никола Поповски, Ѓорѓи Спасов и уште неколкумина, кои заради интерни конфликти со партиските другари, останаа маргинализирани, и покрај нивното цврсто и евидентно опстојување на социјалдемократската идеологија, вредности и визии. По нив, партијата никогаш не беше освежена со интелектуалци од тој калибар. А не треба да се заборави дека зад контурата на социјалдемократијата секогаш стои силна интелектуална елита. Онаква, која по правило ја турка хуманистичката идеја, го шири духот на правдата и праведноста, и промовира идеи за справување со разулавениот корпорациски поредок. Наместо на реинкарнација на вистинската социјалдемократија, СДСМ се зафати со исцрпувачка реактивна борба против нерамноправниот противник, кој во меѓувреме ја одбра скапата, бездушна, преагресивна, подмолна и непобедлива тактика на разорување на сите општествени вредности, идеали, верувања и опозициско мислење.

Имам впечаток дека СДСМ не се собрал на маса за НАЈОБЈЕКТИВНО да се соочи со феноменот на лесно одработена фашизација на Македонија. СДСМ не сфаќа дека поимот „народ“ веќе не може да се објасни со помош на нивните, веќе невалидни критериуми за дефинирање на структурата на македонската популација. СДСМ не може да ги идентификува пунктовите за итно делување. На СДСМ му се потребни Алфи, единици за брзо распоредување по критичните точки на програмата и делувањето. На СДСМ му е потребен кризен менаџмент, сега, веднаш, кој потоа треба да биде заменет со менаџмент на промени (change management). СДСМ мора ширум да ги отвори очите и чакрите за да ги прими сигналите и енергијата што доаѓаат од еден голем дел од луѓето, кои во овие седум години изгубија и достоинство, и верба, и работа, и леб, и можности и надежи. Тоа се луѓето кои од СДСМ очекуваат битка. Тоа се луѓето кои и на овие последни избори, можда за последен пат, цртаа крукчиња на бројките на Сојузот за иднината.

СДСМ гори зашто никогаш не му се обрати на тој дел од народот. Дел кој никогаш не потклекна, не се продаде, не побара азил во ДПМНЕ, дел кој изгоре, обеле, егзистенцијално пропадна. СДСМ како да не виде дека на Отпорот му се приклучија токму тие луѓе. Отпорот беше силно запалена светилка што СДСМ не седна да ја изанализира, туку ја припиша на конто на својата снага, шарм и лидерство. Грешка! СДСМ не виде дека болката од сцените на 24 декември кај тој дел од луѓето  беше поголема дури и од физичката болка на Радмила. СДСМ не воочи дека болката кај тој дел од луѓето е болка поради сохранетата слобода, одземената иднина. СДСМ не виде дека на тој дел од луѓето веќе не му е битно кој ќе ја асфалтира соседната улица или ќе ја изгради маалската црква, туку дека му е побитно да почне длабокиот реинженеринг на државата. СДСМ не ја долови на прав начин гримасата на критичната маса луѓе застанати околу Ладата, од чии лица бликаше надеж. Во долгите колони на Отпорот по Партизанска, СДСМ не ги виде пензионираните професори, отпуштените технолози, разочараните правници, осиромашените инженери и уморните невработени млади. СДСМ не ја препозна искрата во очите на угнетените, а таа повикуваше на акција, промена и непокор.

Без солидна анализа, СДСМ нема да види дека еднопартизмот ќе ги вцица и овие луѓе. Можда не баш во своите редови, ама во машината на молкот - сигурно. Леб нема, мои драги социјалдемократи, леб. Многу ваши луѓе отидоа да ја купат црвената книшка во замена за сува корка леб. И други ќе ја купат. Додека има место во фашизираниот табор. Вие ќе останете сами. Толку многу сами, колку што сме ние денес. Но ние сме сами не по своја вина. Ние сме плеснати на работ меѓу гордоста и срамот. Ние, воспитани на работливост, недискриминација, неекспонирање, тивко скривање на маката, ненанесување болка и навреда на другите. Ние, кои верувавме дека социјалдемократијата е миље за нашата филозофија за живот, за нашите индивидуални и колективни делувања. Ние, кои не крадевме во 1990-те, а децата ги воспитавме на скромност. Ние, денес понижени, заради одбивањето да се поклониме пред авторитарноста. Но, изгледа, ние вам не сме ви интересни. Вие би биле задоволни ако еден ден стадото на Груевски почне да се разбегува, па вие дел по дел да го собирате. За со нив повторно да пресликувате исти матрици, иста свест. Но, тоа тешко ќе се случи, помнете. До тогаш, вас ќе ве снема во самотијата.

Седнете, сдсмовци, анализирајте. Препуштете и' се на анализата; таа е толку креативна операција. Таа буди, просветлува, открива, насочува. Викнете помош ако не можете сами. Барајте умни и поумни, тоа ќе го цениме. Анализата ќе ви покаже колку ви е близу денот на самотијата, денот кога и ние ќе ви речеме - доста е.          





         

Луѓето во бело и луѓето во црно

Овој текст е за докторите од Клиничкиот центар и нивните пациенти. Оние доктори, на кои треба да им се плаќа по учинок и  кои го кренаа гласот за достоинство, а на крај чудно замолчеа со образложение за некаков полудоговор со напрчениот министер. Овој текст е и за оние пациенти, за кои Систина, Ремедика или Свети Лазар претставуваат недостапни зданија. Овој текст е за вистината, која ја нема по телевизиите.

***

Во мартовското студенило, фатени цврсто под рака, одевме молкум по „Водњанска“ па свртевме лево за во Клиничкиот центар. „Дивите“ таксисти, заштитени од долгата рака на ситниот државен криминал, пушеа во групи долж улицата. Стотици луѓе влегуваа и излегуваа низ капијата, сите до еден смуртени, свиткани, во облека на сиромаси и со лица на загриженост, тага или препуштеност на судбината. Во моментот кога влеговме низ главниот влез, ме облеа она исто чувство на трема, неизвесност, беспомошност, како и секогаш кога сум влегувала во тој тажен простор. Никој тука не дошол од ќеф. Освен родилките и нивните семејства во деновите на раѓањето. Секој друг доаѓа од мака.

Во старата, скапана барака, пред шалтерот стои редица од пациенти. Пред вратата се собрало семејството на старица, легната во подвижен болнички кревет, покриена со јакните на мажите што ја донеле. Речиси без живот во себе, низ дебелите диоптерски очила, таа го вперила погледот кон таванот, распукан вдолж и попреку. Греење нема. Од прастарите радијатори се останати само валкани маски. Подот, кој некогаш бил поплочен со ефтини винилни плочи, ја примил мрста од годините, од болестите, од несреќите. Се' мириса на старо, мувлосано и неисчистено. Ги земаме документите од шалтерот и се упатуваме кон кабинетот во кој имаме закажано со време.

Интерната клиника е иста онаква, каква што сум ја оставила при последната посета пред повеќе години. Помнам како на вратите наредени по долгите ходници некогаш одамна ги читав имињата на старата македонска лекарска гарда - луѓето што ја создаваа историјата на нашата медицина. Сега, тие исти ходници се толку темни што не можам ни да видам која е новата генерација клинички лекари. Престудено е. Прозорците, стари веројатно повеќе од 50 години, во најголем дел не се затвораат. Брише промаја од секаде. Не е доволно да се каже дека наоколу се' е субстандардно. Не, тоа е сиромаштија. Толку длабока, што не вреди ни кречење, ни боење на дрвенаријата, ни ковање на прозорците. Луѓе во бели мантили, со доносени кломпи на нозете, минуваат натаму-наваму. Преовладува црно-сива боја на облеките на пациентите. Никој не носи ни сино, ни црвено. Се' си е совршено вклопено во тој мачен амбиент.

Болеста, сакале да признаеме или не, го урива достоинството на човека. Ако не баш достоинството, тогаш ја урива, во најмала рака, способноста за апстрахирање од околината. Болниот човек заслужува хумани, уредни, па дури и весели услови кога оди на лекар. Не е ли доволна самата мака, болка, страдање, та уште фали и мемлата по ѕидовите, непријатната миризба по холовите и дојадената опрема по чекалните. Толку ли е ниска вредноста на човечкото битие, та и во најтешките мигови да го потсеќаат дека не заслужува ни почит, ни подобро.

Во тој деградиран објект, зад вратите на кабинетот за преглед, не' пречекува докторот. Човек на педесеттина години, со скромно испишано академско звање на лекарската одора. Стравот, анксиозноста во нас, исчезнува во моментот кога тој како заштитник, пријател, мудрец, ја почнува својата сложена задача. Питомост во гласот, охрабрувачки зборови, трпеливост и добронамерност се тајните алатки на неговиот човечен пристап. Ја завршува работата, се поздравува со нас и не' предава во рацете на неговиот помлад колега, Албанец, кој се грижи за нас до крајот на престојот во клиниката. Убавите зборови остануваат во нас, како контраст на мизеријата низ која поминуваме повторно на патот кон излезот.

Помислив на сите златни коњи, бронзени монументи, аздисани зданија, тендери и бесотии со кои ја покрија Македонија. Се замисли ли некој колку животи чини секој од спомениците, секоја од златните огради? Не вреди ли безброј пати повеќе работата на луѓето во бели мантили, чиј труд и чесност се ставени под лупа за до крај да ја изгубат мотивацијата? Каде води тој неправеден спој на несреќни пациенти и понижени лекари во јавното здравство? Поважен ли е за овој народ директорот на Агенцијата за електронски комуникации, кој приредува раскалашни журки на државна сметка за 25 илјади евра? Пресметал ли некој што се' може да биде направено во оваа клиника со тие пари, за докторите да работат во нормални услови, а пациентите да се чувствуваат како луѓе?

Не, ниту пациентите, ниту лекарите во јавното здравство немаат вредност. Како и едните и другите да се товар на државата, која би била најсреќна ако нив ги снема. Да останат само младите и здравите, само богатите и расчаламените, само проклетата пљачкашка елита. Како да е пуштено на наци-корпоративната стихија да го сотре вишокот популација, вклучително сиромашните болни и нивните понижени доктори. За да бидат казнети што транзицијата од нив не направила аждери. Зашто единствено аждерите се достојни за вкусот на посебните. За вкусот на оние кои во секој свој потег, мисла, намера, се водат од смрдежот на парите.

* * *

Ова е текст за неправдата. Овој текст нека биде поука за оние што сакаат да дојдат на власт. На овој текст нека се сетат оние што по плоштадите и куќните врати го бараат гласот на напатените за да дојдат до победа.        

    
                    

Денови на збунетост

Народот не може да биде во доволна мера проактивен ако не располага со коректни информации за суштината на општествените проблеми. Затоа, неколку важни, а неодговорени прашања, се причина за нашата збунетост во овие долги денови на исчекување и мачнина. Сите ние, кои своите ставови ги градиме само врз основа на видливото во просторот на јавната сцена, во моментов се губиме во празнина, не можејќи да одгатнеме што крие опачината на сликата што ни’ се презентира преку гласот на спорадичната алтернатива на власта, од која очекуваме логични и промислени одговори. Но, кај таа алтернатива владее дисонантност. Човек никогаш не може да биде сигурен кој и колку работите ги претставува реално, а колку тие видувања трпат од субјективниот однос или субјективниот товар што го носат на своите плеќи аналитичарите надвор од владеачките кругови.

Небулозно, но вистинито, најтранспарентна во овие мигови е власта. Таа не крие дека единствена работа и’ е да ја оствари мисијата за целосно уништување на СДСМ (и останатата опозиција) - ветување што го даде уште пред некоја година, заедно со наредбата/указот што тогаш писмено го издаде до своето членство. Во таа своја деструктивна преокупација, власта демонстрира извонредна конзистентност, координација и упорност. Годините на поткуп (што ситен, што крупен) на бројни категории граѓани, енормно го зголемија капацитетот за агитација и пропаганда на ДПМНЕ, така што песната за крајот на Бранко, распадот на СДСМ и конечната трансформација на Македонија денес ја пеат стотици илјади грла. Кај тие луѓе не постои никаква дилема за наредните чекори. Ќе биде следен водачот во неговиот поход за крваво сечење на главите на Црвенковски и неговото одвратно опкружување. Во фантастично дизајниран малограѓански манир, мисијата дополнително се набилда со „харизмите’ на идолите од естрадата и спортот, чие невкусно масовно вклучување во битката е со цел да ја победи и колебливоста на неутралните, незаинтересираните или младите со сеуште неоформена идеологија. Воспитната школа, низ која задолжително минува целата оваа армија, функционира без грешки. Сите нејзини припадници зборуваат со ист речник, нивните ножеви еднакво сечат и на телевизиите, и на социјалните мрежи, по целата државна администрација, кафаните, ноќните клубови и улицата. Тој дисциплиниран хор без отстапувања од нотите ја пее едната те иста песна, дури и во отсуство на диригентот.          

Но затоа, во флуидниот простор на другата страна остануваат да лебдат некои неодговорени прашања. Нам, изолираните од политичките кујни и од привилегијата за информираност што ја уживаат само дворските кругови, тоа ни создава непријатно чувство на немоќ и несигурност. Во недостиг на инпути за градење на поиздржана логичка рамка, се губиме во нагаѓањата за можните сценарија што следат и за исходот од веќе предолгата општествена драма. Оттаму неаргументираните расправии по социјалните медиуми, исцрпувачките караници по кафулињата, па дури и несогласувањата во кругот на семејствата. Реков, главна причина за тоа се неодговорените прашања, или уште попрецизно, големите спротивности меѓу одговорите што доаѓаат од различни кругови на опозициски расположените поединци.

Првото и главно прашање е дали опозицијата греши што не оди на локалните избори. Понесени од своите инстинкти и беглото разбирање на правилата на политичките игри, во првите моменти реагиравме емотивно, но очекувавме дека компетентните во областа на политичката теорија и пракса ќе ни’ помогнат  да го изградиме својот конечен став. Но се случи по ова прашање критичарите на власта да се поделат и изјаснат во два сосема спротивни правци. Едните тврдат дека одлуката за бојкот е убиствена за опозицијата, додека другите се залагаат за истрајност во одлуката за невлегување во изборниот процес. Признавам дека контемплациите и на едните и на другите делуваат многу издржано, но во етерот, над сите нив, виси меур од недостиг на информации. Натаму, и едните и другите велат дека настапуваат водени само од сопствената логика, но ние сме склони кај секој од нив да бараме друга заднина за искажаните ставови. Во таа заднина ги наоѓаме нивните поранешни врски или судбини поврзани со партиите од опозицијата; нивните лоши искуства со ДПМНЕ; некои незадоволени апетити од минатото, па и судски процеси што се водат против дел од овие аналитичари. За некои од нив веднаш помислуваме дека одработуваат за некого и под нечиј притисок, за други сметаме дека, едноставно, се одмаздуваат. Како и да е, за нас прашањето останува отворено.

Второто прашање е дали за својата екстремна одлука, опозицијата има обезбедено некаква надворешна поддршка. Имено, во овие дваесет години навикнавме крупните одлуки за земјата да се носат под патронажа или со директно замешателство на меѓународниот фактор. А имајќи го предвид политичкото искуство на Црвенковски, никој од нас не типува на негови суицидални потези, особено во вака комплицирана ситуација. Црвенковски многу добро знае дека играта со оган што ја предводи деновиве, лесно може да заврши со негово прегорување ако направи крупна грешка во чекори. Сепак, и покрај тоа што опозицијата јавно не доби никаков позитивен сигнал од Европјаните или Американците, никој од нас не е до крај подготвен да верува дека Бранко би играл на несигурна карта со странците. Значи, прашањето, во малку преобратена форма, е дали на странците воопшто им е важна демократијата во Македонија и дали во нивната перцепција Црвенковски и натаму е значаен за некоја од наредните етапи на земјата.

Третото прашање е дали Стевче Јакимовски повлече сопствен или изнуден потез. Овој човек, инаку познат по своите мудри политички калкулации долж долгата кариера во политиката, и покрај тоа што постигна да биде привлечен за гласачкото тело, никогаш не изби на врвот на партиите кон кои беше афилиран. Во недостиг на информации, можеме да се приклониме кон опцијата која вели дека Јакимовски одбрал да не ја пропушти својата, можда последна политичка шанса за останување на силна функција во главниот град, макар и за сметка на раскинувањето на љубовта и губењето на можностите што му ги подари Црвенковски. Можеме, исто така, да веруваме дека тој, не за прв пат во кариерата, му свртел грб на своето партиско раководство. Но, исто така, можеме да веруваме и во гласините дека одлуката ја донел под притисок на полициските служби на власта, прифаќајќи ја со тоа улогата на Тројански коњ во партијата што пред неколку години му отвори големи перспективи. Во недостиг на информации, не треба со леснотија да се обвинува овој политички волк, ниту пак безрезервно да се верува во неговите зборови за пожртвуваност и добронамерност кон граѓаните на Карпош.            

Последното прашање е каков е, реално, планот на меѓународната заедница во врска со Македонија, и какви се очекувањата од Груевски во рамките на тој план. Зад оваа, најмрачна загатка, пред која свесно замолчуваат и најупатените познавачи на дипломатијата, се крие клучот, или поточно формулата за иднината на земјата. Ние не знаеме какви се вистинските релации на премиерот на меѓународен план, не знаеме точно чија агенда ќе доживее реализација, и тоа очигледно во скоро време, ниту знаеме која технологија ќе биде употребена за постигнување на целите на таа агенда. Ние, граѓаните без информации, само го имаме злослутното чувство дека нешто не е во ред. Бидејќи Европа и Америка за прв пат поддржуваат недемократски режим во Македонија, затвораат очи пред насилството на власта врз парламентарците и врз гласот на медиумите, не реагираат со загриженост на компонирањето на новата историја, не инсистираат на смирување на разбеснетите политички страсти во земјата, не се резолутни во сопирањето на дрската манифестација на големоалбанските претензии, итн. Свесни за својата минорност во глобалната приказна за интересите на моќта, остануваме со горчливото чувство за лоша завршница.

Нешто ми вели дека во овие мигови намерно се одржува овој информативен мрак за граѓаните на земјава, но уверена сум дека набргу ќе ги добиеме одговорите на прашањата за кои зборувам. Сепак, ме гуши очекувањето дека е многу доцна за некаква посветла иднина за Македонија. Можда многу, многу скоро настаните што следат ќе покажат дека зацврстувањето на позицијата на Груевски преку еднопартиски локални избори, тивкото гаснење на опозицијата, на која за мегдан и’ останува само улицата (и тоа по нејзин сопствен избор), како и улогата на некој Стевче или Милетиќ во целата сторија, биле само добро режирана претстава од страна на режисери кои на крај ќе го сркаат кремот. Тажното во сето тоа е што стапот што ќе мавне овој пат по народот, ќе боли повеќе од било кога.         

Од каде доаѓа реата?

Постојниот неефикасен и брутален систем на владеење во Македонија се одржува толку упорно благодарение на младите генерации. Тоа е популацијата родена по средината на осумдесеттите години од минатиот век, генерација која во своето помнење го има само периодот по независноста на земјата и транзицијата кон новиот облик на општествено-политичко и економско уредување. На таа генерација, претходниот систем и’ е претставен како утка во секоја смисла на зборот. Утка од аспект на демократијата, утка како економски модел и утка како пристап кон државотворноста и суверенитетот на земјата. Цели две децении по осамостојувањето, беше сметано за целосен ерес ако за времето на Македонија во Југославија се изустеше било каков понежен збор. Првите етикети за предавништво беа, впрочем, лепени токму на темата на југословенството. Кон тоа беа придодавани и етикетите за неспособно комуњарство ако некој се дрзнеше да спомне дека во социјализмот се живеело подобро. Оваа млада генерација израсна воспитувана под влијание на ваквите етикети. Никола Груевски тоа одлично го укапирал и главниот дел од лукративната трговија за добробит на својата прекомотна фотеља ја води со овој популациски сегмент. Својата убиствена, антинародна доктрина феноменално ја практикува врз јунците на транзицијата. Тој широко ги отвори вратите на партијата за послушниците на диктатурата, им обезбеди лагодни државни работни места, здушно ја наградува послушноста на младите, и несопирливо ја ампутира младешката слободна мисла. Младите научија неуморно и групно да му аплаудираат на водачот. Научија дека обожавањето на пастирот значи влезница во зоната на подобриот живот. Научија дека сите што не пеат по партитурите на партијата го заслужуваат дното, пендрекот, пеколот.

Мора да се признае дека за добар дел од анимозитетите натрупани кај овие млади луѓе постои реална основа. Тоа се синови и ќерки на изгубената транзициска генерација родители. Тие родители се луѓето кои во овие дваесет години изгубија безмалку се’ поврзано со пристојниот живот: прво работните места, а со тоа и можноста за барем скромен граѓански живот, сигурноста на било какви приходи, здравственото осигурување, можноста за натпревар на пазарот на труд и правото на пензија. Во главите на нивните деца беше утувено дека вината за сите зла лежи во социјализмот и во комуњарските влади од деведесеттите. А за доказ за таквите тврдења не требаше да се гледа многу широко. Секое семејство го почувствува виорот на приватизацијата и умирањето на најголемите македонски фирми, незаконското создавање на одвратната капиталистичка елита и беспримерното паѓање на цената на трудот. Младите луѓе научија дека треба да се погази се’ што потсеќа на тоа минато. Тие безрезервно се вклучија во новата ментална стихија, која успешно одглуми расчистување со старите неправди. Младите не ја доловија погубноста на новиот „поредок“, на ламјата на „преродбата“, се впуштија во опасната авантура на рушење на се’, а со тоа и на државата. За да се ограничи критичката мисла, се изврши деградација на образовниот систем, се осуети секој обид за слободна интерпретација на стварноста и се инхибираа шансите за развој на демократскиот профил на младата генерација. Денешните „успешни“ млади Македонци се армијата апологети на диктатурата, заедно со подмладокот на безочната ајдучка олигархија. Тоа миље, таа критична маса, ќе биде носител на иднината на Македонија.

Ниедно од тие деца не знае дека проблемите на оваа земја не лежат доминантно во претходниот систем. Тие не знаат дека во зададените, ригидни амбиентални оквири на тој социјализам, Македонија направи многу, навистина многу. Дека од една длабоко провинцијална, супер бедна и необразувана земја, таа за само 45 години стана индустриска економија. Дека создаде добро едуцирана работна сила, во која предничеа одлични инженери, лекари и квалификуван технички персонал. Дека државата разви компетентна државна администрација, дека се почитуваше уставниот и правен поредок, дека полицијата беше народна, дека во образованието наставникот беше личност со респект. Дека се изгради македонскиот литературен јазик, дека Македонија културно се прероди, дека урбанизацијата, и покрај скромните средства, се одвиваше според принципите усвоени во модерниот свет. Да, системот не беше парламентарен и демократски во посакуваната форма, но беше ваден максимумот од можното. Токму за да се оствари сонот за целосно достигање на благодетите на демократскиот развој, се влезе во изградба на новиот систем, оној во кој поединецот требаше да го вклучи својот потенцијал, да го аплицира за свое и за добро на целата земја.

Но тоа не се случи. Државата, наместо средина во која ќе дојде до експлозија на енергијата за создавање, се претвори во извор на моќ што овозможува непречено и неказнето грабање, крадење, угнетување и уништување. Граѓанинот стана неважен. Од него се бара да биде вазал на бескрупулозната моќ на владетелот или, во спротивно, да умре од глад. Всушност, категорија „граѓанин“ не постои. Постојат само гласачи и партијци на едната страна, и безвредна раја, аморфна маса на другата страна. Младите на власта, а ги има илјади и илјади, не го гледаат тоа. Тие се заблудени од волшепството на диригентската палка на диктатурата, па во својот поход кон имањето и поседувањето го изгубија невиниот лик на младешката убавина. Тие се војска на разорувањето. Како секој добар војник, младиот човек денес не треба да мисли; тој само извршува. Што подобар во извршувањето, толку понаграден и поттурнат кон врвот. Што подобро аплаудира, толку повеќе бенефиции. Што помалку зборува, толку поделикатни позиции добива. Колку повеќе ги мрази другите, толку повеќе опстојува на врвот.

Овие млади не знаат дека општество втемелено на делба, прогон и омраза е осудено на пропаѓање. Тие не знаат дека ние веќе сме во граѓанска војна. Дека не е војна само ако пушки и тенкови ечат наоколу, туку дека семето на омразата разорува повеќе од куршумите. Дека во тој трул социјализам, кој ги изгради улиците што Коце денес само ги преасфалтира, се коваше систем против омразата и делбите, само за да опстане Македонија.

Најважното што овие млади не го знаат е дека држава не може да прават недоветни, безмилосни, со омраза и презир обременети луѓе. Правењето држава е проклето тешка, креативна и преодговорна работа. Ако на државата гледаш како на цицка-доилка, таа не трае долго. Млекото пресушува ако не му даваш храна. Храна на млекото за државата се љубовта, работата, создавањето, почитта, конкуренцијата и слободата. Овие млади на власта ниту имаат љубов, ниту работата ја сфаќаат како глагол, ниту имаат порив за создавање, ниту негуваат почит кон другиот, ниту знаат што е слобода. Не само што не знаат за слободата; тие од неа се откажале уште пред да ги осознаат нејзините топли ходници. Не само што се откажале од неа, туку ја сметаат за грев што треба најсурово да се казни, каде и да бликне, каде и да затрепери.

Овие млади на власта треба да знаат дека не е социјализмот тој што го посеа семето на злото по Македонија. Злото го посејаа алчни и неписмени, грабливи и агресивни, фрустрирани и недоучени луѓе. Социјализмот, ваков-таков, беше воспоставил барем некакви брани против тие зла. Кога паднаа столбовите на тој систем, во масовното „ослободување“, се ослободи и семето на злото, па сега ќе го најдеме по долините на реките, по полињата и планините, по кривудавите улички на провинцијата и по трошните штали во селата. Семето на злото се продуцира во барокната престолнина, се распрашува низ каналите на валканата пропагандна машинерија, а се обновува постојано по темните дупки на диктатурата и тиранијата. Младите не знаат дека мирисот што се шири на сите страни не е мирис на успешна држава што ги победила црнилата на социјализмот, туку дека тоа е реа на злото што ќе ја уништи таа држава. Реа од болните мисли на луѓе, а не реа од некој одамна заборавен систем.                  

         

Белите крвни зрнца на отпорот

Многу пати си го поставив прашањето за генезата на актуелната диктатура. И исто толку пати дојдов до идентичниот заклучок дека теренот бил просто неподносливо податлив за раѓање на тоа зло. Само што нас очите ни’ биле затворени како на слепци, а очекувањата од иднината ни’ биле замаени под влијание на мимикријата на европските и намерите на некои други таканаречени пријатели. Во 2006-та, всушност, се’ наоколу мирисаше на голем пресврт. Огромната невработеност, трагичните последици од етничката војна завиткани во документи испишани со туѓ ракопис, лузните од хроничната нестабилност на земјата во периодот по независноста, кревкоста на уставните решенија за државата и потклекнувањето пред заповедите на светската моќ, сето тоа беше одлика на тој македонски изборен амбиент. Месеци пред изборите, што по кафани, што по медиуми, се плетеа приказните за неминовниот пад на тогашниот премиер. Од некоја невидлива кујна, се ширеше врела пареа како од огнови на вулкан во штотуку почната ерупција, но не паметам дека некој умен навести дека тогашната тага ли, апатија ли, ќе биде заменета со нешто толку ретроградно, какво што е она кое набрзо потоа реално се случи.

Диктатурата, како начин на владеење, беше безочно спроведена буквално уште првиот ден од стапувањето на должност на новата влада. Помнам како на нејзината прва седница, имено, со една единствена одлука беа разрешени стотици и стотици функционери без, при тоа, да се мине низ неопходната формално-правна, законска процедура. Таа незаконска одлука, тој чин без скрупула, тоа невидено самоволие, го прочитав како пресуда на прекиот суд. Како катил-ферман испишан со илјади имиња на осудени без судење, виновници per se, злосторници според мерилата на единствената правда-правдата на власта. Како декрет на апсолутниот господар, издаден против припадниците на непријателската страна. Се сетив во тој момент на зборовите на мојот комшија вмровец, кој на неколку дена пред изборите ми рече: „Ќе видиш сега како се’ ќе биде наше. Најпрвин, некаде околу 50 илјади работни места“. Во тој момент ме обзедоа морници, но не поверував во таков исход. Го сфатив тоа како дел од внатрепартиските предизборни ветувања. Но, се излажав. Пресудата изречена на првиот ден од владеењето на новата власт ми беше сигнал дека ниту комшијата мене ме излажал, ниту него го излажале во штабот. Да не бидам сфатена погрешно, никој не очекуваше дека луѓето што беа опфатени со „пресудата“ од првиот работен ден на владата, или барем најголемиот дел од нив, ќе останат да ги вршат своите функции. Но беше нормално сите промени да се вршат во согласност со законите на државата. Тоа почитување на законот ќе значеше само некоја владина седница плус, малку дискусии по некакви комисии, нешто во Собранието, и ништо повеќе. Но, јуришничкиот, агресивен и нестрплив ѓавол на диктатурата не сакаше да си го губи времето со законите. За тој ѓавол, преземањето на власта значеше право во истиот миг да се анулираат сите останати важечки права, било индивидуални, било институтционални, на патот до трајното владеење со државата. Да потсетам дека за таа своја незаконска одлука, власта инстантно издејствува Врховниот суд да се прогласи за ненадлежен во случај на жалба поднесена од некој од „осудените“. На тој начин, таа ја демонстрираше својата недвојбена намера брзо да завладее и со судската власт, како и со сите други сегменти на системот во годините што доаѓаат.

По таа прва владина седница, на која преку голема врата беше инаугурирано самоволието како метод на управување со државата, се’ натаму беше резултат на нови и нови разноразни декрети. А за да се обезбеди целосна функционалност на декретите како инструмент за апсолутно и беспоговорно спроведување на волјата на власта, беше потребно да се отклони опасноста од евентуално влијание на спротивните мислења во општеството. За таа цел, беше применета, а и до денешен ден со несмален интензитет се применува тактика на масовно/групно хипнотизирање на народот, во комбинација со предозирано ширење на тешка ментална зараза. Тактиката е таргетирана кон величање на секој потез на власта, при истовремено највалкано блатење на опозицијата и омаловажување, дури и вреѓање на слободната мисла и граѓанските права. Многу умешно, дрско и бескрупулозно, опозицијата и најголем дел од граѓанскиот сектор беа етикетирани како виновници за „предавството“ на земјата пред албанскиот, грчкиот и секој друг непријателски фактор. На народот во континуитет му се пласираше приказната дека „државата ја изгубивме од премногу предавничка демократија“ и дека поради тоа „сега е дојдено време за цврста, патриотска рака“. Почнаа делбите на патриоти и предавници, на Македонци и немакедонци, на заслужни и виновници, на преродбеници и комунистички декаденти, на жртви и кодоши, на подобни и неподобни, на чесни и нечесни, верници и неверници. На големо јато од народот му се поттури под носот капка отровен опијат, чие дејство, се чини, сеуште трае и не стивнува. Со декрет беше воведена омразата како храна за змиите што го разделија народот. Омраза која толку нарасна во овие седум години, што ниту некогаш ќе може мирно да стивне, ниту ќе може трајно да се искорени.

Диктатурата ги минува пред наши очи своите развојни фази. Ја искусивме нејзината мегаломанија, нејзиниот епохален невкус, нејзината тешка рака на тиранин, нејзината перверзна самобендисаност, нејзиното хипокритично умилкување на народот, колнењето во нацијата, но и беснеењето со народните пари во име на народот, создавањето дела за незаборав по теркот на најтешките психопатологии и уништувањето на трагите од минатото. Сега како да сме на прагот на можда најопасната фаза - фазата на залезот на моќта, кога, по правило, се засилува паранојата, а со тоа и пресметката со оние на другата страна. Почнува времето на ќотекот, на пендреците, на модринките, на солзите на невините и на потребата од појачано обезбедување на господарите. Дали ова ќе биде и време на крвави пресметки - ќе видиме. Ќе зависи тоа и од таканаречените пријатели.

Отпорот што деновиве е во зародиш треба да се избори против менталната зараза на диктатурата, како што белите крвни зрнца се борат против најтешките телесни инфекции. Отпорот мора точно да ги дијагностицира најдлабоките извори на заразата за потоа да може да примени соодветни средства за спротивставување на болеста. Како кај секоја тешка инфекција, на телото на отпорот ќе му бидат потребни и време, и дополнителни медикаментозни средства. Затоа што моќта на диктатурата е енормна и секоја грешка на отпорот може лесно да биде претворена во пораз. Мислам дека најмоќното оружје во рацете на отпорот е вистината за диктатурата и тиранијата. Таа мора да се објасни, таа дури мора и да се докажува, колку и да е видлива за дел од луѓето. Народот е тој кој треба да ја препознае заблудата, својата прелажаност, своите изгубени илузии. Народот е тој кој самиот треба да ја почувствува потребата за демократија, како потреба за нормален, достоинствен човечки живот. Од кој веќе му се неповратно одземени цели седум години.  

                                 

Рејтинзите на Македонија и лагата

Нешто што никој не може да и’ го оспори на актуелната македонска власт е извонредната ефективност на нејзината пропагандна активност, изведувана преку подло, но целисходно организирана монструозна машинерија. На домашен терен, власта успеа целосно да го репозиционира јавното мислење, не само во однос на виталните животни прашања на граѓаните и нивниот однос кон државата, нацијата, економијата и социјалниот живот, туку уште поважно, и во однос на клучните вредности на демократијата. Претежното јавно мислење на македонските граѓани, како што покажуваат резултатите од повремените анкети, е под интензивно влијание на агресивната, нелојална и екстремно манипулативна пропаганда на власта. За механизмите на манипулацијата, инструментите на пропагандното влијание и последиците од менувањето на македонската граѓанска свест, за жал, постојат мал број егзактни истражувања. Карактеристично за земјите со минимум демократска сила, и во Македонија, под притисок на акумулираниот страв или на задушениот интелектуален изблик, не се објавуваат емпириски поткрепени анализи што би ја разоткриле тоталитаризацијата на општеството во сферата на општите, но и на посебните граѓански слободи. Критичките осврти се, најчесто, резултат само на квалификувани опсервации и проценки.

Ефективноста на пропагандата на власта, меѓутоа, се покажа одлична не само дома, туку и во меѓународни рамки. Власта точно ги идентификуваше потребите на глобалниот неолиберален поредок, па преку тнр. реформи, односно преку креирање на законска рамка по вкус на крупниот светски капитал, веќе неколку години по ред си купува прилично силен ранг на разноразни скалила со кои се вреднуваат некои специфични аспекти на македонскиот општествено-економски амбиент. Треба да се има предвид дека тие интернационални рејтинзи вообичаено се доделуваат од страна на агенции или институции чиј интерес е најмногу насочен кон утврдување на корелацијата на карактеристиките на локалниот амбиент со преференциите на глобалниот капитал. Во принцип, ним не им се најзначајни перцепциите, ставовите и реалните искуства на локалното население и бизнис, туку условите за оплодување на крупниот светски капитал преку колонизирање на послабите економии. Нашата власт, обезбедувајќи им неподносливо атрактивни услови за економски операции на големите мултинационални компании, но и шетајќи по светот со пауер поинт презентациите за вечната земја со луѓе кои за странците ќе работат од љубов, а не за пари, успеа да се презентира како мала држава со висок реформски капацитет. Резултатот е дека Македонија, државата со африканско ниво на невработеност, сиромаштија, глад и демократија, на тие меѓународни рејтинг листи ќе ја најдеме некаде на врвот, меѓу најарните.

Еден од рејтинзите со кои владата мафта по светот, но и по прес конференциите во земјата, е оној од извештаите на Светската банка, познати под насловот Doing Business. Овие извештаи ги рангираат земјите според атрактивноста на нивната бизнис клима, што ќе рече - според тоа колку во тие земји парите се рамножуваат по вкусот на меѓународниот капитал. Ако ѕирнеме во извештаите за овој рејтинг, Македонија по 2006 година прераснала во мало економско реформско чудо, Мека и Медина за правење бизнис. Авторите на извештаите, се разбира, не навлегуваат подалбоко во податоците за македонската макроекономска состојба. Тие не се прашуваат зошто, во толку посакуван деловен амбиент, работи целосно неефикасно стопанство, зошто економијата е заснована на увоз, зошто неликвидноста ги убива компаниите и зошто владата е главен работодавач, финансиер и цицка-доилка. Овие извештаи не се занимаваат со структурата на БДП-то, со економските логики на државниот буџет или со условите за стопанисување на малиот бизнис. Социјалната мапа на Македонија ја перцепираат тотално обратно од нас: колку што ние сме понесреќни со сопствената беда, толку тие се посреќни што пронашле толку бедна популација, подготвена да стане нивни економски роб.

Меѓу последните рејтинг-извештаи е оној за степенот на економските слободи на земјите. Овие извештаи уште од средината на 1990-тите години ги објавуваат Фондацијата Херитиџ и Вол Стрит Журналот, два еклатантни експоненти на глобалната неолиберална акција. Според последниот извештај, од вкупно 177 анализирани земји, Македонија се нашла на 43-то место. Извонреден рејтинг, нема што. Но ако ги погледнеме индикаторите според кои земјата го добила овој ранг, и доколку истите тие индикатори би биле оценувани од страна на барем 90% од домашните бизнисмени или слободни истражувачи, сигурна сум дека земјата стрмоглаво би се струполила кон дното на ранг-листата. Еве, имено, на кои индикатори почива извештајот:

• Права и слободи од областа на сопственоста
• Слобода од корупција
• Слобода на бизнисот
• Слобода во областа на трудот
• Монетарна слобода
• Трошења на владата
• Фискална слобода
• Слобода на тргување
• Инвестициска слобода
• Финансиска слобода

Како најрелевантни мислења при подготовката на овие извештаи се земаат пред се’ оние на странските инвеститори во земјата, па оние на крупниот домашен капитал, мислењето на банкарите и остнатите финансиски институции, изјавите на претставници на власта, администрацијата и судството, неколку домашни стручњаци, по некој меѓународен донатор и толку. Најголемиот дел од нив, очекувано, имаат причина или, во најмала рака, интерес земјата да ја прикажуваат порозово од реалното. Па така, според овој последен извештај, сопственичките права во Македонија се добро заштитени; корупцијата е во „дозволени“ граници; бизнис лесно се отвора и затвора; работното законодавство е одлично; компаниите слободно си ги формираат цените, а државата скоро ич не се меша во тоа; владата пристојно управува со буџетот; даночните и останати фискални оптоварувања на компаниите и граѓаните се исклучително ниски; скоро да не постојат бариери за тргување; за инвестицискиот капитал скоро и да не постојат ограничувања, а банките се слободни и независни во управувањето со парите. Така вели извештајот, а владата набргу ќе почне да се чатали со одличниот ранг. И навистина, законската покриеност на овие области во висок степен корелира со рангот. Но каква е реалноста? Колку економските активности се одвиваат во границите на законската подлога? Моето мислење е дека вистината поврзана со секој од овие индикатори треба да се побара зад скриената долга рака на политичката моќ и на нејзината омилена игра - корупцијата. Да провериме преку неколку посвежи или попознати примери дали грешам или не. Сите примери се, навидум, приказни завиткани во чиста законска процедура, но зад секој како да надвиснала темна сенка на нетранспарентност, сомнителна зделка, полтички налог, криминал или финансиска диктатура. Без никакви коментари, само ќе ги наредам.

За заштитеноста на правото на сопственост да го земеме примерот на ТВ Алфа или скопска Топлификација. За слободата од корупција да погледнеме во сајтот на системот за електронски јавни набавки на владата. За слободата на бизнисот да ги анализираме стечајните постапки во земјата. За квалитетот на работното законодавство да ги прашаме независните синдикати. За монетарната слобода и ценовната контрола да се задлабочиме малку во системите за формирање на цените, особено на оние на (полу)монополските компании и работата на Регулаторната комисија за енергетика. За трошењата на владата да се прошетаме низ центарот на Скопје и низ рекламите на владата по телевизиите и печатените медиуми. За фискалната слобода да ги прашаме бизнисмените кои се’ давачки им се на товар, покрај толку рекламираниот низок рамен данок. За слободата на тргување да ги прашаме малите компании кои се откажаа од увоз-извоз уште пред да истече првата година од нивниот бизнис. За инвестициската слобода да го прашаме Фиат Цановски. За слободата и независноста на финансискиот сектор, да ги прашаме банките-купувачи на државни записи и обврзници, или приватните пензиски фондови, итн.

Но, странците сето ова не ги интересира. Власта, преку своите методи на контрола и сеење страв, ги присилува домашните оценувачи да се произнесат што попозитивно кога биваат интервјуирани од странските агенции, а преку пропагандната ламја, ги убедува и самите странци дека тоа што го слушаат - ќе го затекнат и на терен. Како поткрепа, на секој ебен надворешен инвеститор власта му дарува услови за работа како од бајка. И така, кучињата си лаат, а карванот си врви. Селаните од Делчевско ќе слушнат на вести дека Грујо донел уште еден висок рејтинг, без оглед на тоа што за значењето на поимот економска слобода тие никогаш нема да отворат книга. Малиот бизнис ќе се „дрви“ на рекламата за 240.000 евра поддршка што ќе ја добие од владата во 2013; земјоделците ќе се радуваат на ветувањата за ланските субвенции од овогодишниот пендрек-буџет; банките ќе си трпат рекет за сметка на нешто помали, но сигурни ќарови; една шака фирми ќе кркаат телешко, а сите ние ќе се гушиме во смрдежот на бескрајната реклама. Важно е дека економската слобода, по теркот на крупниот капитал, навлегла во ткивото на политичката неолиберална елита и во перфидното мастило на глобалната економска анализа. Целта е постигната. Секој потез на власта што нам, на кои ни’ останал барем минимум разум, ни’ изгледа како смртоносен, всушност ги наполнил џебовите на оние што ја сочинуваат светската привилегирана елита. На која полека и’ се придружи новата македонска, политички компонирана и гоена олигархија. Среќна Нова Година!