Хотелот беше на авенијата Лексингтон. Беше тоа убав хотел, пристоен, за нас Југословените и многу повеќе од тоа. Во моментот кога пристигнавме, се направи гужва на рецепцијата. Група весели Англичанки бучно го одјавуваа својот престој, плус ние неколкумина, натоварени со преполни куфери, јакни, мантили и чадори. Врнеше во Њујорк и мирисот на влагата се чувствуваше дури и во топлото лоби на хотелот. Седнав на една фотелја, сместена до големиот прозорец во холот, и решив да почекам додека не се испразни редицата пред пултот. Љубопитно разгледував наоколу и се прашував дали во хотелот има кафетерија зашто горев за едно фришко кафе. Забележав дека еден ливреисан човек стои на некои десетина чекори од мене, исправен, а сепак малку подгрбавен, со капа слична на оние што во тоа време ги носеа нашите милиционери, само во зелена боја. Имаше продорно сини очи и необичен поглед. Трпеливо набљудуваше како се одвиваат работите на рецепцијата и повремено им климаше со глава на гостите што влегуваа и излегуваа од лифтовите.
Добив соба на третиот кат. На рецепцијата ми рекоа дека во хотелот во ова време не може да добијам кафе бидејќи кујната работи само за време на појадокот. Ме упатија дека на стотина метри има мал бар.
Тоа беше мојот прв ден во Њујорк во животот. Сите претходни исчекувања, сеќавања од филмови и возбуда од средбата со најпознатиот град во светот, се сведоа на меланхоличниот впечаток од едно влажно и здодевно патување со такси од аеродромот до хотелот. Погледнав низ прозорецот кон улицата. Бескрајни колони од возила со вклучени бришачи на стаклата, отворени чадори што ги покриваат лицата на разитаните луѓе по тротоарите, и првите вечерни светла на Њујорк што се распрснуваат низ дождовните капки. На хотелската мапа видов дека сум многу близу до Бродвеј. Одлучив да се распакувам и веднаш да тргнам во својата прва њујоршка авантура. Некој тивко чукна на вратата од собата. Прашав кој е, а тивок шепот, на течен српски јазик, одговори: „Отворете, јас сум од хотелот, Ви носам кафе.“ Ја отворив вратата. Пред мене стоеше човекот во зелената ливреја, со продорните сини очи вперени во мене. Во рацете носеше сосема мало послужавниче со најобична наша шолјичка во тацна, од која се ширеше мирис на штотуку сварено турско кафе. За парчето локум и чашата вода скоро и да немаше место во послужавничето. Гледав збунето, по малку уплашено, и човекот побрза да ми го намали стравот: „Јас сум Сали. Од Косово сум. Овде сум веќе 25 години. Ве слушнав дека сте од Македонија и дека Ви се пие кафе, па еве, Ви донесов од моето.“ Дали од стравот што го почувствував претходно или од непријатноста што пред мене стои непознат човек, прозборев нешто неповрзано, се заблагодарив и го зедов кафето. Сали се насмевна, ми порача дека за што и да ми затреба можам да го побарам на локалот 017, и си замина.
Утредента денот го минав со мојата група. Беше време на војна; Вуковар беше во пламен, а телевизиите во Америка не престануваа да известуваат од југословенските боишта. Сите брејкинг њуз беа од дома. Со мене имаше Срби и Хрвати. Веќе не знаевме како да се однесуваме едни со други. Одбрав никому да не спомнам за мојата средба со Сали. Ручавме заедно и зборувавме за глупави нешта; едниот од Србите и’ пркосеше на мачната атмосфера меѓу Хрватите со тоа што не престануваше да прикажува вицеви. Ги кажуваше толку вешто, толку шеретски, што стомакот ме болеше од смеење, и покрај облакот од чемер што се беше надвиснал врз сите нас заедно.
Вечерта се прибрав во собата, се испружив врз големиот кревет и го вклучив телевизорот да видам што се случува во Југославија. Истите ужаси, нова крв, нови жртви. Изјави на Туѓман за страдањето на хрватскиот народ во Вуковар и Борово Село. Извештаи за градот под опсада. Снимки, направени од далеку, за напредувањето и загубите на југословенската армија. Жени што вриштат, гробови во поле. Се јавив на семејството. Ми рекоа дека во Македонија е мирно. На вратата од мојата хотелска соба се слушна тивко чукање. Пред неа стоеше Сали. „Дојдете, Ве молам, во мојата канцеларија. Некој моли да Ве види“, ми рече.
Сега не е важно со какви чувства ја донесов одлуката да отидам кај Сали. Тој одеше на неколку чекори пред мене. Се качивме во лифтот. Тој го притисна копчето обележано со минус два. Лифтот полека не’ однесе два ката под земја, во хотелските одаи и офиси за персоналот од техничкиот супорт. Перална, кујна, соба за пеглање, остава за средствата и опремата за чистење, магацин, секјурити. Неубава тишина, мирис на свежо испрани чаршави и крпи, пареа од собата со машини за пеглање, слаба светлина, и многу малку луѓе. На канцеларијата на Сали пишуваше Staff Manager. Беше тоа просторија од три на три, ништо повеќе. Една маса, две столчиња, еден орман и еден кауч, на кој Сали, веројатно, преспива кога мора да остане на работа. Никаде прозорец, никаде знак дали некаде надвор е ден или мрак. На едното од столчињата, свиткана како верверичка, со поглед на срничка, седеше убава девојка со пакетче во рацете. Беше облечена во фармерки, бело џемперче и кафени чизми. Имаше кадрава, светло костенлива коса. Без шминка, само со сино-бела марама, цврсто врзана околу тенкиот врат. Соња од Скопје.
Имаше 24 години, а веќе три беше во Америка. Шестмесечната виза одамна и’ истекла. Чичко и’ уште пред две и пол години ја испратил на аеродромот во Кливленд, Охајо, мислејќи дека таа безбедно ќе отпатува за Македонија. Се изгушкала со роднината, влегла во гејтот и, по десет минути, сигурна дека тој си заминал, излегла од аеродромската зграда и со првиот автобус отпатувала за Њујорк. Кај својот Владо. Хрват од Задар, со кого се запознала на некоја југословенска средба во Охајо. Љубов до коски, надеж до болка. Прегратки за припаѓање, планови за заеднички живот. Младешки соништа и верувања.
Ноќта ја минав во грдата канцеларија на Сали од три на три, гушната со добрата, мила и убава Соња, чии солзи до денешен ден останаа впиени во мојот син блузон што го носев во таа тажна њујоршка подземна соба. Се срушил нејзиниот американски сон уште лани, кога Владо одлучил да тргне по друг пат, во друга земја, со друга жена. Лагите изречени во писмата до нејзината страдна мајка останале испишани и неизбришливи. Писма во кои Соња ветувала дека ќе биде среќна, прибрана, нахранета и згрижена. Писма што патувале тајно, писма на една мила македонска емигрантка, чиј сон се распрснал во парчињата на неповратот. Семејството на Сали од Косово, и самото страдно на почетокот на своите американски години, и’ пружило потпора. И’ нашле некаква работа, да се прехрани додека не стекне право на нормален престој.
Ме гушкаше Соња цела ноќ. „Оценил Сали дека сте добра жена“, ми рече. „Тој во тоа е непогрешлив. Извидел се’ и сешто во животот, сега знае кој каса, а кој носи топлина, уште на прв поглед.“ Ја држев цврсто за дланката што се беше зарила во мене, како да сакаше вечно да останам до неа како нејзин близок, нејзин спасител во тешкото. И покрај тоа што разликата во нашите години не беше голема, се почувствував силна, мајка, заштитиничка, покровител. Ја оставив да заспие во мојот скут. Нејзиното лице полека се ослободуваше од грчот што го носела катаден, во секој миг, во таа туѓина претешка за нејзината суптилна, нежна душа. Убавата Соња, несреќно заљубената одлична студентка од скопскиот Природно-математички факултет, која како награда за ликвидираната трета година на студиите од татко си добила патување кај чичкото во Америка, лежеше во мојата прегратка, сонувајќи го својот прв спокоен сон во Њујорк. Ја помилував по кадравата коса и ја оставив да ја одмори во спокој својата тага, својата болка.
Пакетчето од рацете на мојата Соња го однесов во декември, кога се вратив во Скопје, на нејзината расплакана мајка. И’ кажав, како што посака Соња, дека таму, во Америка, се’ е во ред. Дека Соња е среќна, води убав живот, има среден стан и работа што и’ овозможува лагоден живот. И’ реков дека Соња е убава, каква што ја помни, и дека, кога и да е, ќе ги викне на гости во Њујорк и неа и братот, кој во меѓувреме се оженил и има петмесечно бебе. Ме гушкаше мајка и’ на Соња со топлина иста како онаа на нејзината ќерка, ме држеше за рака како да сум нејзина врска со нејзиното мало девојче што го пушти на прошетка во Америка, а веќе не го виде.
Дали навистина е така или не - ќе видиме, но овој пат, денот Д за Македонија го сместија во декември. Во очекување сме да разбереме каков абер ќе ни’ пристигне од Брисел. Ќе ја добие ли земјава можноста да продолжи по европскиот пат, колку и да застранила последниве години од правецот што едвај почна да го фаќа во тешките години на независноста? Ќе треба ли, во спротивно, да се збогуваме со афилирањето во цивилизираната Европа и сами да се справуваме со распламтените внатрешни центрифугални сили? Дали е ова последното искушение за опстанокот на државава, по кое, ако пораките од европската престолнина се лоши, ќе треба да се подготвуваме за нови страдни времиња? Чувството на исчекување е многу слично на она од крајот на осумдесеттите, кога старата голема држава ни’ се распаѓаше пред очи.
Многумина се обидуваат да ја одгатнат вистинската причина за распадот на Југославија. Дали беше тоа економската криза, која настапи како резултат на преголемата надворешна задолженост во седумдесеттите, во услови на тромаво социјалистичко стопанство, неспособно да генерира доволно кеш за отплата на кредитите? Беа ли тоа разликите во развојот меѓу северот и југот, и односите во распределбата на доходот и националното богатство меѓу републиките и покраините? Дали беа тоа непобедливите сили на национализмите во трите „главни“ републики што почнаа да пустошат по заедничкото ткиво уште на крајот на шеесеттите? Дали беше тоа влијанието на надворешниот фактор, имено паѓањето на Берлинскиот ѕид и, со тоа, збришаната доминација на блоковските односи и губењето на значењето на третиот пат што го беше фатила Југославија? Беа ли тоа интеркултурната нетрпеливост меѓу југословенските народи и непремостливите конфесионални разлики? Беше ли тоа неспособноста на (кон)федералниот систем на сојузната држава, по смртта на водачот да се справи со бујните сили на дезинтеграцијата? Беше ли тоа цврстата поврзаност на некои од клучните југословенски политичари со центрите на светска моќ кои го сакаа распадот на земјата? Многу претпоставки, но ниту еден цврсто втемелен одговор. Помнам како во бурните југословенски години од 1988 до 1991, на сцената одеднаш се појави ликот на првиот транзициски сојузен премиер Анте Марковиќ, кој се обиде да инаугурира мек модел на капитализам во земјата, со кој ем ќе ги отпочнеше демократските реформи, ем ќе го свртеше вниманието на политиката кон неминовното економско преструктуирање. Доцна. Моделот на Марковиќ попушти уште пред да доживее имплементација зашто процесот на деградација на земјата беше зел стравичен замав. Југославија се распадна. Колку и да беа значајни надворешните влијанија, таа се разгради под доминација на внатрешните сили. Во принцип, Југославија се распадна заради победата на антијугословенството врз југословенството, а неколкумина на битни функции се погрижија тоа да се случи со крв и страдање. Денес дури се минимизира, па и исмева, гестот на добра волја на тогашната Европска Заедница, која му пружи рака за спас на премиерот, и влез на Југославија во Заедницата. Тоа беше искра на надеж за демократските делови на југословенската заедница, кои, сепак, беа преслаби за да се изборат против разулавената националистичка и сепаратистичка стихија.
Се обидувам да направам паралела меѓу карактеристиките на актуелниот македонски момент и амбиентот во Југославија пред распаѓањето. Си ги поставувам истите прашања како и за Југославија. Колку е сериозна економската криза во Македонија? Колку е задолжена земјата, и колку таа станала зависна од волјата на надворешниот фактор/кредиторите? Колку македонското стопанство е способно да се соочи со предизвикот за долгорочен одржлив развој? Колку односите со соседите имаат влијание врз македонската разврска? Колку се силни национализмите меѓу народите што живеат во оваа држава? Дали интеркултурните и конфесионални разлики меѓу етничките групи се толку силни, што оневозможуваат заеднички живот? Дали системот на рамковната држава може да излезе на крај со несопирливите апетити на ентитетите што ја градат етничката структура на земјата? Дали воопшто е можно во Македонија да се воспостави модел на македонство во смисла на државност, по урнек на југословенството, американството, швајцарството, што ќе биде прифатено од сите нејзини граѓани? Дали евентуалниот влез во ЕУ е само смислено алиби за подгревачите на растечката центрифугалност и носителите на дезинтегративните сили, односно дали влезот во ЕУ е гаранција за опстанок на кревката држава? Тешко доаѓам до одговор на овие сложени прашања, макар што турбулентната политичка клима во земјата не остава многу простор за предвидување на стабилна иднина.
Посакувам Европа да ни’ пружи рака. Во случајот на Југославија, не задоцни Европа, туку беше доцна за Југославија. На Југославија, пред паѓањето на Берлинскиот ѕид, и онака, природното место не и’ беше во Европа. И покрај тоа што моделот на југословенското државно уредување беше не само сличен на оној на Европската Заедница, туку и далеку подобро развиен. Во случајот на Македонија, Европа самата треба да оцени дали за Македонија после декември веќе ќе биде предоцна. И за Македонија, како и за Југославија, важи аксиомата дека влијанието на екстерниот фактор не може да биде апсолутно, односно дека условите што го трасираат патот на земјата се цртаат главно внатре. Дали Европа на Македонија гледа како на добар иден сограѓанин и партнер? Се плаши ли таа дека Македонија може да и’ донесе несакани ситуации и турбуленции? Колку и’ е важно што стравот за нашата иднина ние веќе одамна го чувствуваме?
Нашиот внатрешен фактор ја има задачата пред Европа да демонстрира кохезија и одлучност за нашата европска иднина. На Европа мора да и’ пратиме недвосмислен сигнал дека сме спремни да се одлепиме од византискиот товар, од силите на примитивизмот и од бесмислата на националистичките пориви за расцепувања. Ќе собереме ли сила умно да се себепрезентираме пред Европа, како единствен начин за нејзино омекнување во период кога и самата трпи од вишок проблеми? Ќе докажеме ли дека ние нема да бидеме нејзин проблем плус? Но, го сакаат ли тоа нашиве, воопшто? Колкав е стравот дека нашиот влез во Европа ќе го разниша во супстанца опстанокот на македонскиот уникатен модел на неуспешна држава за народот, ама успешна средина за капиталот?
Министерот призна дека си има мака. Никој не можел да му изработи сложена анализа. Сложена анализа е, на пример, да се утврди кои се факторите што влијаат Ставриќ да не може да биде заќуткан за работењето на лекарите по норма, и покрај сите преземени правни и неправни мерки. Сложено е и да се дојде до решение како на шалтерите по амбулантите и клиниките од јавното здравство да не се создава гужва. Или, како, и покрај финансиската дупка во Фондот за здравство, на народот да му се прикаже дека во здравството ц’вти, дека реформата била успешна, и дека односите помеѓу здравствената понуда и побарувачка се избалансирани.
Стотиците вработени во Министерството излегоа глупи да ги решат овие замки. Не бриљирале, очигледно, ни сите оние грдни странци што ги исподонесоа и мрсно ги плаќаа за да го решат управувањето со здравството. Море правеа анкети за задоволството од здравствената услуга, море обучуваа кадри за здравствен менаџмент, море поставуваа те обични, те економски директори по клиниките, море вработуваа Словенци на најбитните раководни места во ресорот - ништо. Ги прогласија докторите за виновници за колапсот на здравствениот систем и почнаа да маваат по нив со сите оружја. Во примарната заштита, на пример, од лекарите направија административци. Кога одам кај матичниот лекар, тој сега три минути ми посветува мене, а петнаесет минути пополнува податоци во компјутерот. И покрај тоа што лебот им зависи од пациентите, на овие лекари им се превртува во стомакот кога ќе видат колкави редици чекаат пред нивните ординации. Плус, пациентите сега почесто треба да одат по доктори за да дојдат до потребните рецепти. Ај што за, не дај боже, посложени дијагнози, се м’кнеш по неколку нивоа на врати и специјалисти, на крајот уште и ќе завршиш со еден рецепт, за неколку дена, а потоа се’ одново. Така, наводно, ќе заштеделе во Фондот за здравство, ама болните страдаат и плаќаат дупло.
Ќе се запамети изминатиов период и по потезите на Министерството што придонесоа за деградација на квалитетот на јавното за сметка на приватното здравство. Флуктуацијата на најдобри кадри од Клиничкиот центар кон приватните здравствени установи е најболниот пример за тоа. Државата сесрдно му помогна на терцијарниот приватен сектор во здравството брзо и лесно да дојде до најквалитетниот персонал, кој беше граден со години преку различни механизми на државата. Луѓето кои останаа на клиниките, пак, сега ги трпат ударите за дисциплинирање што им ги упатува државата. Но, и покрај сите битки и казнувања, воведени евалуации, мониторинг и казни, министерот не е задоволен.
Тој, на крајот, реши работите да им ги довери на генијалци. И тоа не обични генијалци, туку генијалци за 50 евра. Тоа, секако, ќе бидат многу млади луѓе. Не верувам дека кон Менса ќе се заакаат бистри старчиња за да бидат тестирани, а и интелигенцијата, знаеме, опаѓа со годините. Значи, ќе се најдат десетина фраерчиња што, кој од зезање, кој од престиж, ќе му се наредат на батево во кабинетот. Си замислувам како ќе изгледаат бреинсторминг сесиите. Нашиов ќе изложи некаков нерешлив проблем, а децава ќе почнат да си вежбаат виуги со мавтање со слободни идеи, зашто тие, нели, размислуваат поинаку. На пример, батево ќе праша: „Имам проблем со дефицитот на Фондот за здравство. Како да го решем?“ Генијалциве, кој од кој понеупатен во финансиски системи, држава или буџет, ќе си прават забава со вадење решенија од џеб, се’ додека батево не се одушеви од некоја, ни чувена, ни виѓена идеја. Таа веднаш ќе му биде пласирана на шефот, кој, дал господ, ужива во улогата на раководител на лабораторија за експерименти, и ние повторно нафркавме. Со тоа што овој пат криви ќе бидат генијалците, а не докторите.
Не сакам да коментирам околу дискриминацијата што министерот ја озваничи со објавувањето на бизарниот оглас за негови советници. За таа работа се погрижија членовите на социјалните мрежи, домашните и странските медиуми. На целава приказна сакам да и’ дадам малку поинаква нота. Имено, министерот или не знае, или не сака да разбере дека управувањето со било каков систем значи прецизно дефинирање на целите на системот и изнаоѓање тактики за реализација на целите. Кога се во прашање државите, тогаш целите (мисијата и визијата) во определена област треба да бидат јасно утврдени преку соодветната законска регулатива. Министерот, веројатно, се соочува со проблем стратешките цели набројани во законите од оваа област адекватно да ги операционализира на ниво на практика. Никако, пустиот, „јако“ поставените цели да ги поткрепи со ефтини решенија, какви што му стојат на располагање. Тој се наоѓа пред предизвикот прилично либералните капиталистички закони од областа на здравството да ги направи применливи во едно длабоко сиромашно општество, без, при тоа, да го погази Уставот и да произведе поголема доза на народно незадоволство. Министерот до сега примени дузина популистички мерки за ставање под контрола на лекарите за, со тоа, да им се додвори на пациентите, но, освен извесното подобрување на состојбите во организациска смисла, останатите ефекти во сферата на здравствената заштита се погибелни. Особено е страшна ситуацијата во делот на правата од областа на здравствената заштита. Ранливите категории од населението најмногу го почувствуваа тоа. Затоа, затворањето на очите пред вистинските проблеми во системот на здравството му донесоа и нови проблеми на министерот.
Министерот е млад, симпатичен, духовит и динамичен. Амбицијата му тече наоколу, каде и да се појави, што е добро. Јас, пак, се наоѓам во години кога, заради животното искуство, да не згрешам ако речам заради паметот, можам да му порачам дека погрешил што за решавање на неговите проблеми побарал генијалци. Треба да побара маѓионичари. Само добри илузионисти како Дејвид Коперфилд може да му помогнат на нашиот сладок министер ем да ја доврши тажната сага за нашето здравство на начинот на којшто почнал, ем народот да гледа и да вика СУПЕР Е!
Се сеќавам како пред точно четири години, во Домот на АРМ во центарот на Скопје, ја чекавме завршницата од претседателските избори во САД. Јавното мислење во Македонија му беше отворено наклонето на републиканскиот кандидат Џон Мекејн, потенцијалниот наследник на политиката на Бушови, семејство на кое нашиов народ му прогледа низ прсти за војните и бомбите што ги расфрла по светот, како и за ултра либералниот однос кон генераторите на светската финансиска криза, ама кое, во некои клучни моменти за Македонија, беше застанало „на наша страна“. Промотивните материјали за едниот или другиот претседателски кандидат што ги држевме во рацете, ја откриваа нашата тивка поддршка за опцијата што ја сметавме подобра за нас. Се разбира, присутните од домашниот политички и дипломатски живот беа воздржани во таа смисла, ама ние, растоварените од политика и последици, не ја криевме симпатијата кон републиканците.
На американските домаќини во салата им беше јасно од каде таа наша заинтересираност за победа на Мекејн. Независно од нашите интимни идеологии - пазарно-либерални или социјално-демократски, ние сеуште живеевме под импресијата на американското признавање на Македонија под нејзиното уставно име, што се случи на 4 ноември 2004 година. Исто така, во нашата меморија беше втисната пораката што таткото-Буш ја испрати до светот на неколку дена пред заминување од функцијата во 1992 година, најтешкиот период за нашата земја, дека истекот на мандатот го спречил да ја спроведе својата искрена намера за признавање на Македонија. Од друга страна, времето на Клинтон, барем за Македонците во салата, се поврзуваше со неубавите настани од периодот 1999 - 2001, и нивните последици врз нашите животи, држава и иднина. Ни харизматичноста на Обама, ниту авангардноста на изборот на црномурест кандидат за американски претседател, не ги поматија нашите наивни очекувања дека републиканците ќе ни’ пружат рака за да ја завршиме како победници неправедната битка за одбрана на нашето име, влез во НАТО, а потоа и во ЕУ.
Годините што следеа, навистина од корен ја изменија нашата позиција на меѓународен план. Меѓутоа, никој од нас не е спремен да тврди дека улогата на американските демократи, за разлика од онаа на републиканците претходно, била клучна за развојот на збиднувањата во Македонија. Всушност, ние никогаш до крај не дешифриравме кој и каков е американскиот интерес на Балканот, односно колкава е приврзаноста на САД кон многу од потезите на македонската влада. Недвосмисленото дистанцирање на САД од македонските проблеми во четирите години што се зад нас, ние, пасивните набљудувачи, не сме веќе храбри да го толкуваме исклучиво како политика на демократите, како што немаме аргументи ниту да браниме тези дека евентуалната победа на Ромни би помогнала за разврска на Гордиевиот македонски јазол. Наместо тоа, во јавноста се’ повеќе се тркала тезата дека, всушност, не е ни важно кој ќе добие во САД бидејќи политиката на таа земја во врска со Балканот и нас е единствена, без оглед на партијата што ќе ги добие изборите. Ваквата теза веќе преовладува и во нашиот медиумски простор.
Така денес, на денот на признавањето на нашата земја од страна на САД под уставното име, и на само два дена пред американските претседателски избори, видлива е рамнодушноста на нашето јавно мислење кон тамошниот изборен резултат. Лично, овие избори веќе не ги гледам локално, туку ги посматрам низ мојата перцептивна матрица за судбината на светот на глобално ниво. Во својот однос кон тие избори ја ангажирам мојата цврста определба против пазарниот фундаментализам, односно поддршката на што посоцијално ориентираните политики било каде во светот. Длабоко верувам дека иднината на луѓето на планетава ќе биде многу попријатна ако власта во државите ја освојуваат партии со лева ориентација, односно со социјална праведност јасно вградена во нивните програми. Повеќе од две децении светот страда од грубата наезда и владеење на либералниот капитализам, и од реформирањето на светот во правец на јакнење на малубројните олигархии за сметка на порастот на општата беда. Доаѓајќи од земјата која го диктира односот кон глобалниот социјален развој, Обама ми дава за право да верувам дека неговиот избор е подобар, на планетарно ниво.
