Никако од пред очи да ми исчезне сликата на Радмила Шеќеринска. Тоа е слика што веќе сум ја ставила во замислена рамка, а и’ припаѓа на виртуелната колекција на мојот уметнички ѕид, во која влегуваат примероци од типот на „Крик“ на Едвард Мунк или „Герника“ на Пикасо. Остана таа слика на Рада скована во мојата меморија за 24-от ден на декември од оваа разулавена година. Нејзиното лице во грч, устата растегната во очајнички врисок, и телото, од раце на ѕверови во човечки облик - влечено по подот. По подот, покриен со скапиот таписон послан по крвавиот храм на некогашната, каква-таква демократија. Не дека останатите претепани не ги видов. Не дека врисоците на жените не ги слушнав. Не дека на очите свои можев да им поверувам, но ете, мојата секвенцијална меморија одбрала дека Радмила треба да ми излегува пред очи секогаш кога ќе се сетам на тој злослутен ден.
Мозокот е магична машина. Во тие неколку, во френетичност снимени секунди на линчот врз младата жена, не само што заплакав и писнав, туку и десетици мисли како молњи ми пролетаа низ лавиринтите на уморниот кортекс. Прво помислив на нејзиното дете, кое еден ден секако ќе ги види дигиталните записи од најгнасното понижување на својата родена мајка. Потоа помислив на мајката на Рада и, не знам зошто, таа непозната жена ми се појави во видното поле како темна силуета што се струполува кон некаква бездна и никогаш веќе не станува. Па си помислив, поточно - ја осетив, физичката болка на Рада, гледајќи како и’ ги тегнат рамењата, и’ ги бодат слабините и и’ ја шутираат веќе болната нога. Па помислив на тетка ми, која на сличен начин била злоставувана од фашистичките пци во најтешките воени времиња. Се сетив и на големите мигрени на дедо ми, што тој ги беше заработил од ударите на туѓинските бајонети по фронтовите и ратиштата, а со кои во болка живееше до смртта. Ми пролетаа и сеќавањата за мрачните братоубиства по Македонија, за кои сум читала по историските читанки, а сум мислела дека се само тажни приказни за минато што никогаш нема да се повтори.
И сега ми се вртат истите мисли. Си велам, како тоа дете на Рада ќе може да заигра детска игра со детето на некој од мачителите, ако еднаш, што знаеш, заодат во исто школо. Или, како дечињата на тоа дете на Рада ќе можат еден ден да седнат во исто друштво со внуците на џелатите? Нема да можат. Ниту тие деца, ниту децата и внуците на Весна, Соња или Маринела ќе можат било кога да се најдат на иста, расположена и распеана маса со децата и внуците на безочниците. Ги бројам децата на едната и оние на другата страна. Исти се по број, чинам, а тие бројки, и на двете страни, ќе се зголемуваат по некаква прогресија. Едните од нив трајно ќе ја носат болката на лицето на Рада како гадна тетоважа во своите души. Другите, пак, вечно ќе се ситат на таа болка во душите на првите. Горди ќе бидат што таа болка ја нанеле нивните предци, со кои ќе се гордеат и дичат. Едните во јад ќе го запечатат сеќавањето за страшниот ден; другите, пак, ќе плукаат со мерак по нивните солзи, како што тоа сега го прават нивните мајки, татковци, дедовци и баби. И така до недоглед. Верувавме дека дошол крај на недогледот, но тој жилаво се изборил за вечност.
А Македонија мала, тесна, ќе има ли место за сите? Просторот со воздух го зазеле силни, моќни, дебели и страшни. Никој ни да цимне, ни да попушти. Го држат грубо, го стегнале со оков, а за оковот ни клуч има, ни клешта го сече. Затоа, ѕирни пријателе низ првиот прозор до тебе, и погледни со отворени очи. Ќе видиш врвица од деца што тргнале кон спасот, таму некаде каде што можда има малку воздух, да задишат, да здивнат. Деца мои, твои, невини и тажни, кинисале на долг пат. За да најдат арно, да родат свои деца, на кои жално ќе им кажат: „Дојдовме во дамнини од една земја, по име Македонија. Таа земја ја пустеа од надвор, ја пустеа со сите сили, но умре од своите, во страдања од пекол.“
Ситуацијата околу штрајкот на лекарите многу ми заличува на примерите за подлата злоупотреба на несреќите на луѓето од страна на моќните корпорации, само за нивна профитна полза . За ова, во можда највпечатливата книга од новиов милемиум - Доктрината на шокот , пишува исклучителната, инаку моја омилена авторка и активистка, Наоми Клајн . Во книгата, таа го опишува механизмот, преку кој на најбескрупулозен начин, корпорациите вршат капитално колонијализирање на цели нации или нивни делови, користејќи ги моментите кога тие луѓе се соочуваат со големи природни, воени или општествени катастрофи. Под маската на спасители во состојби на тешки економски или друг вид шокови, корпорациите безмилосно се впуштаат во суров лов во матно за, додека луѓето се освестат од шокот, тие самите да можат безбедно да ги стават своите шепи врз патеките на парите. Наоми Клајн пишува и за вештачки предизвикани катастрофи или непогоди, режирани со иста цел: да се заработи бесрамно за сметка на несреќата на луѓето.
Паралелата со актуелната приказна во нашето здравство ми се чини многу на место. Особено откако по неколкунеделното траење на штрајкот на лекарите-специјалисти и неуморната владина медиумска кампања за народот како жртва на неодговорните бели мантили, премиерот ниодкуда се појави со една, навидум невтемелена изјава, дека болните не треба да стравуваат зашто функцијата на јавното терцијарно здравство ќе ја преземат приватните установи. Клик! Од тој момент веќе ништо не е исто во врска со штрајкот. Одеднаш го насетивме мирисот на доктрината на шок што почна да се шири од задкулисното сценарио што го плетат властите и капиталот. По еднодецениска битка за народните пари од Фондот за здравство, сопствениците на приватните клиники го најдоа најслаткиот начин како да се доберат до здравствениот денар. Во моменти кога народот најмногу ќе биде исплашен за својата судбина во болест и мака, ќе ги уфрлиме во игра моќните корпорации, кои од љубов кон населението ќе ја преземат улогата на корисници на фондовските пари. Јавното здравство, тој гнасен комунистички мастодонт, тој свиреп непријател на оваа божја раса, ќе мора да падне. На негово место, како принц на бел коњ, ќе дојава приватниот спасител за да не’ лечи со нашите пари. Народот, кој сега го носат по антипротести и лаења, дур се сврти малку лево-десно, веќе ќе биде роб на некаква понижувачки скроена медицинска услуга што ќе му ја нудат разни Систини и Кристини.
Масакрирањето на јавното здравство што ни’ се случува пред отворени очи и при здрав разум, на овој начин ќе може набрзина да биде окончано. Младиот амбициозен министер, за кого не знам зошто, но сеуште верувам дека не знае што прави, еден ден ќе има многу главоболка. Бидејќи ќе разбере дека наседнал, заслепен од тнр. реформа. На која и’ приоѓа како на нерешлива, но толку возбудлива компјутерска игра што му бара за секое наредно ниво на помош да вика некои други, поискусни играчи. Опчинетоста со која министерот се внел во формулите, балансд скоркардовите и моделите, ми дава за право да мислам дека дечкото е под хипнотичка омама на интелектуално искушение.
Наоми Клајн вели дека победнички активизам е само оној, кој има корен и не користи насилни средства. Ако штрајкот на лекарите навистина има таков корен, претпоставувам во некаква претходно направена, издржана длабинска анализа на терцијарниот сектор во здравството, во взаемната солидарност во фелата, како и во некаков изготвен несоборлив предлог за враќање на достоинството на трудот на специјалистите во јавното здравство, сигурна сум дека може да победи. Манирот во кој се одвива штрајкот - мирните протести, ненавредливата реторика и УПОРНОСТА, се исто така фактори на успех според Клајнова. Единствената слаба страна на лекарите е ограничениот пристап до медиумите. И за тоа постои решение. Средби со граѓани, дебати по локални средини, некоја брошура или лифлет, можат да ја пополнат таа празнина.
И уште нешто. Ако зад целата епика на штрајкот стои и опстои главното, а тоа се искреноста и чесните намери, овој штрајк, и покрај општата недемократска атмосфера, има шанса да се омасови како глас на заборавената и понижена средна класа во земјава.
Бранко Црвенковски мора да се помири со фактот дека тивкото, но несопирливо паѓање на неговиот рејтинг, се должи најмногу, ако не и целосно, на неуспехот на неговите економски реформи од деведесеттите. Десет пати нека ги нема Бучковски и Бузлевски во редовите на СДСМ, во партијата постојано нека се активираат нови и неизвалкани лица, нека се кандидираат еден по еден какви сака локални угледници за градоначалнички места, нека се воведуваат популистички ноти во партиските партитури - сето тоа нема да биде доволно за партијата да и’ се спротивстави на беспоштедната пропаганда на власта против Црвенковски, во која тој е прикажан како единствен виновник за економската пропаст на Македонија. ДПМНЕ и натаму ефикасно игра на таа победничка карта - блатење на економската доктрина на Црвенковски, па со секојдневно потсетување на македонската транзициска трагедија, откинува парче по парче од лидерскиот кредибилитет на водачот на опозицијата.
Нема дилема дека нешто слично еден ден го чека и Груевски. Неговите бесмислени и погубни политики веќе подолго време се под удар на трезвениот дел од нацијата. Проблем е што тоа сеуште не го гледа плебсот, на кого, по правило, секогаш му се потребни извесна временска дистанца и политичка сила, која сето тоа ќе му го објасни на соодветен начин. Како во случајот на Црвенковски, кому на плеќите му се товари и „предавништвото“ за името и територијалната организација на земјата, Груевски ќе мора да се соочи и со последиците од играта со историјата и идентитетот на Македонците. Затоа што сега, пет години подоцна, таа игра не само што придонесе светот да се подбива со нас, туку и направи народот да се подели на два различни македонски подентитети. Ни Црвенковски ни Груевски - типично за суетни претставници на политиката, не се освестија на време од опиеноста поврзана со нивните најважни одлуки за нацијата.
Денес е јасно дека Црвенковски е жртва на сопствената послушност пред неолибералниот економски диктат на ММФ и Светската банка во текот на транзицијата. Овие две институции беа ладнокрвни извршители на идејата на водечкиот селебрити-економист од тоа време, Милтон Фридман, за саморегулирачката моќ на пазарот. Не само кај нас, туку и во целиот свет, Фридман стана економски бог. Затоа е прашање дали Македонија, така мала и така слаба, во тоа време имала некаков друг избор во врска со правецот на реформите. Тоа ќе го покажат историските записи. Но, вистината е дека ММФ и Светската банка прилично лесно ги ставија под свое главните економисти на Црвенковски од средината на деведесеттите. Дел од тие луѓе одлуките за реформите ги спроведуваа под притисок на Владата, но меѓу нив, да не заборавиме, имаше и вистински пазарни фундаменталисти, кои успеаја од своето опкружување да ги елиминираат сите оние кои се обидоа да им се спротивстават на мерките на шок-терапијата. Неолибералниот концепт беше во тренд. Тој како стихија се ширеше по земјите што се ослободија од советскиот, соцреалистички стопански модел, а како успешни стории беа прикажувани економии кои на кус рок постигнале добри резултати, како Унгарија или Ирска, на пример. Никогаш, меѓутоа, не беа анализирани примерите на земјите од Јужна Америка, во кои неолибералниот модел беше тестиран далеку претходно. Треба да се потсетиме дека во тие јужноамерикански држави системот беше воведуван со сила и диктатура, а дека неговата примена резултираше со пролеана крв на илјадници убиени и злоставувани луѓе. Скоро во сите овие земји неолибералниот модел на крај заврши со колапс на економиите, а опоравувањето го донесоа некои нови и независни развојни решенија.
Познато е дека антипод на неолиберализмот, како модел „непријателски“ за народот, е кејнзијанството, кое се заснова на идејата дека улогата на државата треба да биде силна во регулирањето на пазарот и во придвижувањето на развојот. Познато е, исто така, дека македонскиот народ историски најмногу се развил токму во време кога државата имала пресудна улога за подемот на нацијата, во социјализмот. Илјадници пати е повторувано дека несреќата на Црвенковски е што прифати неговата левичарска партија да го фати патот на неолибералната реформа, целосно спротивно на нејзината природна идеологија, а Груевски да го искористи моментумот, па својата десна партија да ја кејнзијанизира и да го зашемети народот. Овие времиња, во кои премиерот вешто игра на божемната програма дека „државата прави за народот“, испадна курентен производ на сиромашниот пазар на политичка понуда на која се изложени нашите граѓани. Груевски, во суштина, никогаш не го напушти неолибералниот модел, туку зулумот на неговите темни краци само кусорочно го маскира со туѓи или незаработени, зајмени пари. Затоа, во очите на народот Црвенковски е човекот кој им земал, а Груевски е оној кој дава. Не е важно што од касата на Груевски наскоро ќе се слуша ехото на испразнетоста. Не е важно ни што нашите деца и внуци ќе пцујат за растрошноста на народњакот кој го искористил Кејнз за своите итри, а промашени цели. Сето тоа уште не се гледа. Но важно е, и се гледа, дека Црвенковски е едно од бројните чеда на Фридман, по кои сега мава и плука целата земјина топка, па со неа и овој неук, беден и вечно лажен народ.
Се утепавме од мрчење против македонскиве политичари. Се разбира, тоа сами си го бараат. Ама, пред некој ден бев у друштво со неколку жени на различна возраст, не многу блиски една со друга, и почна муабет на тема кои од мушкиве политички фаци се секси, а од кои треба да фаќаш гитла ко жена. Ја до сега, да бидам искрена, никад не сум ги гледала типциве со такви очи. Али и јас сум женско, па си реков, ај малце да ги прочешлам, онака, ко за сопствена употреба, пред избори, па да видам што ќе излезе. Се фатив за „најважните“, на чија харизма партииве рачунаат дека збираат гласови. Ги „протресов“ со женско око, на основа на она шо го гледам коа се појавујат у јавност и какви пораки праќаат до жените. Не познавам ниеден од нив. На сите тие арслани им закачив по еден епитет, со кој ја опишувам мојата генерална импресија за нив како мужјаци. Еве што добив:
Хорхе, раскажувач. Тоа ти е една скромна балканска фигура, со кроток поглед, увек у традиционален аутфит, која не емитира сексуални сигнали. Тоа е заради пристојноста на која игра као на најјача карта. Он е чоек шо те гледа у очи и ти раскажуе. Он е жеден да го прашуеш. Он е лежерен дур збори, ама у грч за да те освои. Он е ранлив, али годините блааааго го подзајакнале. Старее сасвим пристојно, а брчките не го праат матор, него му додаваат карактер. Он е тип со кој би уживале жени кои не бараат превише животна динамика, туку содржина. Пргавите би пукнале, али он го знае тоа, па праи уступци. Он е од оние типови кои не те нервираат коа се дома. Го замишљам по папучи, сам у радна соба, никого не масира, јаде шо ќе му даеш, не се кара со фамилија. Али знае да стане незгоден коа најмалце се надаш. Па се мршти. И има свои ќефови од кои не се откажуе. Тогаш попуштај му.
Трајко, таен шмекаџија. Он е муж ко од времето на татко ми. Чиновник, конзервативен, он као, бере гајле за све дома. Али има интригантно варљива фаца. Он е сексуално заинтересиран, али тоа добро го маскира зашто знае дека последиците од многу шарање би го коштале више од меракот. Очињата му запажаат баш све. Он, коа не би бил политичар, би бил секси на олд-фешн начин. Он со жена или е експлозивен, или свиреп. Нема средина. Он е тип кого политиката неуморно го клеса и го претвара у машина. Тоа го прави доста неатрактивен за женски очи. Има бирократски речник, а тоа има везе со сексипил колку шо се блиски мачката и кучката.
Б.Ц., флерт-експерт. Муж со педигре на швалер, у шо ја баш и не верујам. Он јес да е малку више секси од другиве ко појава, али жена никад не е најважна ствар у неговиот живот. Он е мераклија за све што е лепо, али од жени бара и малце мускул, у секоја смисла. Он сака да се релаксира и да забавља друштво, па и женско. Он е муж кој сака жени да му се диват. Он со жена не е скроз искрен, али знае да и’ обрне внимание на шмекерски начин. Уствари, со него жена никад не е на чисто на што е. Он добро се облака и води рачун за линија и тело. Он уснимуе жени, али онаа мимика шо ја праи со едната веѓа, придружена со лесно ироничен поглед, утеруе извесна сумња. Со него, без мука би се забављале жени шо нема превише да се оптоварујат со емоции, нити да му тражат погача преку леб.
Ахмети, дистанциран. Овој, и покрај тоа шо не изгледа лошо, не покажуе интерес за секси наступ. Личи као да освен политика, ништо друго не го интересира. Ни коа збори не зрачи со харизма, а не ни покажуе другачија тенденција. Акцентот у све шо праи му е на скромноста, паметот и изречената мисла. Его трип, сконцентриран е на себе. Со жени пази што збори и никад не прекорачуе дозволени граници. Он е тип на господар. Он е чоек-мистерија. Он не губи време на празни муабети. Он дозира расположење, кое, углавном, онака, тежи. Жена која би била за него е некоја фина, ќутлива и работлива, скоро невидлива особа.
Јани, бомбица. Он е добро васпитаван, ептен гледан од мајка, и мазен. Он има шарм на оној вечно детињаст начин. Он е поише добро дете, него мужјак. Он е као дечко за средношколска љубав. Он со жена не знае баш како, али пази да не згреши. Он од жена би сакал да бара многу метании, али знае дека тоа не е баш тренди. Он знае и да гњави, и упорно да фрчи. Он сака да се зеза со жени, али пази да не стане нападен. Он е дечко кој добро учи, па научуе и тоа како треба со партнерка. Он не е секси на прав начин, али има доза на бејби фејс и бистар палавко, што жените ги тера да го штипкаат, закачаат и гушкаат. За него се добри трпеливи жени, упорни и умни.
Мендух Тачи, одметник. Овој стварно е секси, али на див, изазовен и истовремено језив начин. Он е огин. Така се облака, така се понаша, така се заебава. Он е од оние типови од амерички филмови, кои прво ќе ги заведат жените, ќе ги наакаат на себе, а после ќе ги снема. Па ќе се појават ниодкуда, ќе останат една ноќ, а сабајлето креветот е празен. И така цел живот. Он е истовремено љубавник и ѕвер, другар и варалица. Он поштуе лепота, финоќа и манири кај жена. Важно му е жени да го мерачат. Он е причалица. Со него, сепак, се најсреќни оние жени кои не анализираат или тражат баш превише. Најважно е да го слушаат.
Жерно, манекен. Малиов, иако не е меѓу најважните у политикава, за урбаните жени е доста битен. Скопска фаца, згодно спакуван, лепо обријан и у доста аристократска поза. Колку шо е фин за око, толку не делуе швалерски - таман по укус на најголем дел од жениве. Со нив, пак, е пажљив, пази шо збори и шо обеќава. Нему жени му се важни, али увек брои до десет пред било шо да напраи. Изнутра е емотивен, али феноменално го контролира својот био-нагон. Он е права верзија на либерален демократ. И по аутфит, и по говор, и по гестикулација. Превише е политичар, за да биде мужјак. За поише сексипил, му фали да подизвади на виделина некое пламенче од својата унутрашња ватра. Бар преку говорот.
Може ќе се прашате зашто фалат некои фаци у моево чаврљање. Епа не сум до таму негде луда, бе, луѓе.
Сакам да ги слушам резултатите од анкетите со кои ја испитуваат „среќата на нациите“. Ги сфаќам како проверки на степенот до кој луѓето во различни земји успеваат да ги реализираат своите потреби. Баш онака како што за задоволувањето на потребите зборува Абрахам Маслов. Тој вели дека на патот до тнр. самоактуализација (себеизразување, самоостварување), поединецот треба барем претежно успешно да ги мине фазите, во кои најпрвин се фокусирал на своите базични барања, а потоа и на останатите, се’ посложени човечки пориви.
Една од суштинските логики на современата држава е, на еден организиран, цврсто дефиниран и паметен начин, на своите луѓе да им обезбедува, и постојано да надградува, амбиент во кој тие ќе можат слободно да го одат тој пат до самоактуализацијата. Да ги задоволат најнапред тие свои основни потреби - за храна, дом, сигурност, здравје, работа, семејство, а потоа и потребите што имаат покомплексна, духовна природа, какви што се градењето кариера, личниот социјален и културен развој, себепрезентацијата, себепотврдувањето. Здравите социјални и демократски држави ги препознаваме по умешноста со која градат интерни системи засновани на потребите на поединецот. Тоа се системи чија цел е општествена инклузија на единката, нејзино вклучување во општествените движења, текови и процеси на донесување одлуки. Тие разумни држави се темелат на респектот кон способностите и можностите на индивидуите, и создаваат простор за реализација на индивидуалните аспирации. Според Маслов, таквиот поединец, кој со своите човечки капацитети успева да се пробива кон врвот на пирамидата на потребите, истовремено се стекнува со самодоверба и самопочит. Таквата индивидуа може на најдобар начин да ја аплицира својата креативност. „Среќни нации“ се, всушност, оние кои на своите поединци не само што не им го попречуваат патот до среќата, туку ги фацилитираат нивните индивидуални стремежи.
Може да се направи и паралела, поврзување, на тезата на Маслов со универзалната идеја за човечките права и слободи. Бидејќи човечките права се во непосредна, природна врска со потребите на луѓето. Правата на поединецот не се ништо друго освен права тој да може на што понепопречен и послободен начин да ја црпи и емитира својата создавачка енергија. Социјално и правно успешни држави се оние кои тежнеат да обезбедат опкружување, во кое правата на поединецот се неприкосновени.
Просечниот македонски поединец ја има изгубено самодовербата. Тој се’ повеќе се повлекува во тивкиот свет на сопственото незадоволство, го одбегнува асоцирањето со другите, и живурка во темнината на длабокото себепреиспитување. Борбата за голо преживување не му остава простор за духовна надградба. Неговиот ментален просперитет е оневозможен од силната општествена репресија. Тој се срами од себе си и се затвора во коридорите на себенепочитувањето. Тој често е бесен на околината и се’ повеќе се дистанцира од неа. Извртениот вредносен систем што владее во општеството на кое физички му припаѓа, ја урива неговата мотивација за поголем интелектуален напор. Системот околу него забрзано транзитира кон натамошна деградација на неговите права, слободи и достоинство. Единката станува жртва на сопствената емоционална пригмеченост, која секогаш завршува со болна и трајна фрустрација. Фрустрираниот поединец, по правило, е маргиналец. За жал, грото од нашата општествена рамка денес ја чинат несреќни маргинализирани луѓе.Денес, најголемиот дел од Македонците живеат како девојчето со кибритчињата. Уморни од исцрпувачката битка со моќта, суровоста и дискриминацијата на сите нивоа, тие се подвиткуваат по соочувањето со сопствениот пораз. Замрзнати во светот исполнет со глад, неправда и држава која гасне, тие скришно ѕиркаат низ некои туѓи, накитени прозорци, зад кои се гледаат контури на среќа. Среќа на некои други луѓе што живеат во земји што ќе ги биде, во кои утре секако ќе биде подобро, во кои нивното право да се биде човек никој не го гази.
На новите генерации им изгледаат прилично необично тагата и сетата на нивните родители по старата држава. Тие се чудат како може да се негуваат топли чувства кон еден систем, кој денес е проскрибиран како сурово-комунистички, тоталитарен и ограничувачки од аспект на местото и третманот на поединецот. Како може да се прикажуваат бајки за некое монопартиско, „кодошко“ и „удбашко“ време? На оваа тема веќе пишував и претходно, а сега, многу симплифицирано, ќе ја ставам во контекст на учењето на Маслов. Имено, дека топлите мисли за таа стара држава доаѓаат од сеќавањата за една земја, во која барем се наѕираше напор, макар непроследен со многу знаење и визија, да се создаде систем на правда, во кој потребите на луѓето, онака, по Маслов, ќе може да се задоволат до ниво достојно за човечкото битие. Вистина, ние сите сакавме многу, многу повеќе. Но нашиот сон за демократија, благосостојба и конечна лична самоактуализација се распрсна како кревко стакленце во илјадници парчиња. Останавме сите, ние и нашите деца, зад дебелите стакла што ја штитат туѓата среќа, загледани тажно во туѓото, токму како девојчето со кибритчињата.
Хотелот беше на авенијата Лексингтон. Беше тоа убав хотел, пристоен, за нас Југословените и многу повеќе од тоа. Во моментот кога пристигнавме, се направи гужва на рецепцијата. Група весели Англичанки бучно го одјавуваа својот престој, плус ние неколкумина, натоварени со преполни куфери, јакни, мантили и чадори. Врнеше во Њујорк и мирисот на влагата се чувствуваше дури и во топлото лоби на хотелот. Седнав на една фотелја, сместена до големиот прозорец во холот, и решив да почекам додека не се испразни редицата пред пултот. Љубопитно разгледував наоколу и се прашував дали во хотелот има кафетерија зашто горев за едно фришко кафе. Забележав дека еден ливреисан човек стои на некои десетина чекори од мене, исправен, а сепак малку подгрбавен, со капа слична на оние што во тоа време ги носеа нашите милиционери, само во зелена боја. Имаше продорно сини очи и необичен поглед. Трпеливо набљудуваше како се одвиваат работите на рецепцијата и повремено им климаше со глава на гостите што влегуваа и излегуваа од лифтовите.
Добив соба на третиот кат. На рецепцијата ми рекоа дека во хотелот во ова време не може да добијам кафе бидејќи кујната работи само за време на појадокот. Ме упатија дека на стотина метри има мал бар.
Тоа беше мојот прв ден во Њујорк во животот. Сите претходни исчекувања, сеќавања од филмови и возбуда од средбата со најпознатиот град во светот, се сведоа на меланхоличниот впечаток од едно влажно и здодевно патување со такси од аеродромот до хотелот. Погледнав низ прозорецот кон улицата. Бескрајни колони од возила со вклучени бришачи на стаклата, отворени чадори што ги покриваат лицата на разитаните луѓе по тротоарите, и првите вечерни светла на Њујорк што се распрснуваат низ дождовните капки. На хотелската мапа видов дека сум многу близу до Бродвеј. Одлучив да се распакувам и веднаш да тргнам во својата прва њујоршка авантура. Некој тивко чукна на вратата од собата. Прашав кој е, а тивок шепот, на течен српски јазик, одговори: „Отворете, јас сум од хотелот, Ви носам кафе.“ Ја отворив вратата. Пред мене стоеше човекот во зелената ливреја, со продорните сини очи вперени во мене. Во рацете носеше сосема мало послужавниче со најобична наша шолјичка во тацна, од која се ширеше мирис на штотуку сварено турско кафе. За парчето локум и чашата вода скоро и да немаше место во послужавничето. Гледав збунето, по малку уплашено, и човекот побрза да ми го намали стравот: „Јас сум Сали. Од Косово сум. Овде сум веќе 25 години. Ве слушнав дека сте од Македонија и дека Ви се пие кафе, па еве, Ви донесов од моето.“ Дали од стравот што го почувствував претходно или од непријатноста што пред мене стои непознат човек, прозборев нешто неповрзано, се заблагодарив и го зедов кафето. Сали се насмевна, ми порача дека за што и да ми затреба можам да го побарам на локалот 017, и си замина.
Утредента денот го минав со мојата група. Беше време на војна; Вуковар беше во пламен, а телевизиите во Америка не престануваа да известуваат од југословенските боишта. Сите брејкинг њуз беа од дома. Со мене имаше Срби и Хрвати. Веќе не знаевме како да се однесуваме едни со други. Одбрав никому да не спомнам за мојата средба со Сали. Ручавме заедно и зборувавме за глупави нешта; едниот од Србите и’ пркосеше на мачната атмосфера меѓу Хрватите со тоа што не престануваше да прикажува вицеви. Ги кажуваше толку вешто, толку шеретски, што стомакот ме болеше од смеење, и покрај облакот од чемер што се беше надвиснал врз сите нас заедно.
Вечерта се прибрав во собата, се испружив врз големиот кревет и го вклучив телевизорот да видам што се случува во Југославија. Истите ужаси, нова крв, нови жртви. Изјави на Туѓман за страдањето на хрватскиот народ во Вуковар и Борово Село. Извештаи за градот под опсада. Снимки, направени од далеку, за напредувањето и загубите на југословенската армија. Жени што вриштат, гробови во поле. Се јавив на семејството. Ми рекоа дека во Македонија е мирно. На вратата од мојата хотелска соба се слушна тивко чукање. Пред неа стоеше Сали. „Дојдете, Ве молам, во мојата канцеларија. Некој моли да Ве види“, ми рече.
Сега не е важно со какви чувства ја донесов одлуката да отидам кај Сали. Тој одеше на неколку чекори пред мене. Се качивме во лифтот. Тој го притисна копчето обележано со минус два. Лифтот полека не’ однесе два ката под земја, во хотелските одаи и офиси за персоналот од техничкиот супорт. Перална, кујна, соба за пеглање, остава за средствата и опремата за чистење, магацин, секјурити. Неубава тишина, мирис на свежо испрани чаршави и крпи, пареа од собата со машини за пеглање, слаба светлина, и многу малку луѓе. На канцеларијата на Сали пишуваше Staff Manager. Беше тоа просторија од три на три, ништо повеќе. Една маса, две столчиња, еден орман и еден кауч, на кој Сали, веројатно, преспива кога мора да остане на работа. Никаде прозорец, никаде знак дали некаде надвор е ден или мрак. На едното од столчињата, свиткана како верверичка, со поглед на срничка, седеше убава девојка со пакетче во рацете. Беше облечена во фармерки, бело џемперче и кафени чизми. Имаше кадрава, светло костенлива коса. Без шминка, само со сино-бела марама, цврсто врзана околу тенкиот врат. Соња од Скопје.
Имаше 24 години, а веќе три беше во Америка. Шестмесечната виза одамна и’ истекла. Чичко и’ уште пред две и пол години ја испратил на аеродромот во Кливленд, Охајо, мислејќи дека таа безбедно ќе отпатува за Македонија. Се изгушкала со роднината, влегла во гејтот и, по десет минути, сигурна дека тој си заминал, излегла од аеродромската зграда и со првиот автобус отпатувала за Њујорк. Кај својот Владо. Хрват од Задар, со кого се запознала на некоја југословенска средба во Охајо. Љубов до коски, надеж до болка. Прегратки за припаѓање, планови за заеднички живот. Младешки соништа и верувања.
Ноќта ја минав во грдата канцеларија на Сали од три на три, гушната со добрата, мила и убава Соња, чии солзи до денешен ден останаа впиени во мојот син блузон што го носев во таа тажна њујоршка подземна соба. Се срушил нејзиниот американски сон уште лани, кога Владо одлучил да тргне по друг пат, во друга земја, со друга жена. Лагите изречени во писмата до нејзината страдна мајка останале испишани и неизбришливи. Писма во кои Соња ветувала дека ќе биде среќна, прибрана, нахранета и згрижена. Писма што патувале тајно, писма на една мила македонска емигрантка, чиј сон се распрснал во парчињата на неповратот. Семејството на Сали од Косово, и самото страдно на почетокот на своите американски години, и’ пружило потпора. И’ нашле некаква работа, да се прехрани додека не стекне право на нормален престој.
Ме гушкаше Соња цела ноќ. „Оценил Сали дека сте добра жена“, ми рече. „Тој во тоа е непогрешлив. Извидел се’ и сешто во животот, сега знае кој каса, а кој носи топлина, уште на прв поглед.“ Ја држев цврсто за дланката што се беше зарила во мене, како да сакаше вечно да останам до неа како нејзин близок, нејзин спасител во тешкото. И покрај тоа што разликата во нашите години не беше голема, се почувствував силна, мајка, заштитиничка, покровител. Ја оставив да заспие во мојот скут. Нејзиното лице полека се ослободуваше од грчот што го носела катаден, во секој миг, во таа туѓина претешка за нејзината суптилна, нежна душа. Убавата Соња, несреќно заљубената одлична студентка од скопскиот Природно-математички факултет, која како награда за ликвидираната трета година на студиите од татко си добила патување кај чичкото во Америка, лежеше во мојата прегратка, сонувајќи го својот прв спокоен сон во Њујорк. Ја помилував по кадравата коса и ја оставив да ја одмори во спокој својата тага, својата болка.
Пакетчето од рацете на мојата Соња го однесов во декември, кога се вратив во Скопје, на нејзината расплакана мајка. И’ кажав, како што посака Соња, дека таму, во Америка, се’ е во ред. Дека Соња е среќна, води убав живот, има среден стан и работа што и’ овозможува лагоден живот. И’ реков дека Соња е убава, каква што ја помни, и дека, кога и да е, ќе ги викне на гости во Њујорк и неа и братот, кој во меѓувреме се оженил и има петмесечно бебе. Ме гушкаше мајка и’ на Соња со топлина иста како онаа на нејзината ќерка, ме држеше за рака како да сум нејзина врска со нејзиното мало девојче што го пушти на прошетка во Америка, а веќе не го виде.
Дали навистина е така или не - ќе видиме, но овој пат, денот Д за Македонија го сместија во декември. Во очекување сме да разбереме каков абер ќе ни’ пристигне од Брисел. Ќе ја добие ли земјава можноста да продолжи по европскиот пат, колку и да застранила последниве години од правецот што едвај почна да го фаќа во тешките години на независноста? Ќе треба ли, во спротивно, да се збогуваме со афилирањето во цивилизираната Европа и сами да се справуваме со распламтените внатрешни центрифугални сили? Дали е ова последното искушение за опстанокот на државава, по кое, ако пораките од европската престолнина се лоши, ќе треба да се подготвуваме за нови страдни времиња? Чувството на исчекување е многу слично на она од крајот на осумдесеттите, кога старата голема држава ни’ се распаѓаше пред очи.
Многумина се обидуваат да ја одгатнат вистинската причина за распадот на Југославија. Дали беше тоа економската криза, која настапи како резултат на преголемата надворешна задолженост во седумдесеттите, во услови на тромаво социјалистичко стопанство, неспособно да генерира доволно кеш за отплата на кредитите? Беа ли тоа разликите во развојот меѓу северот и југот, и односите во распределбата на доходот и националното богатство меѓу републиките и покраините? Дали беа тоа непобедливите сили на национализмите во трите „главни“ републики што почнаа да пустошат по заедничкото ткиво уште на крајот на шеесеттите? Дали беше тоа влијанието на надворешниот фактор, имено паѓањето на Берлинскиот ѕид и, со тоа, збришаната доминација на блоковските односи и губењето на значењето на третиот пат што го беше фатила Југославија? Беа ли тоа интеркултурната нетрпеливост меѓу југословенските народи и непремостливите конфесионални разлики? Беше ли тоа неспособноста на (кон)федералниот систем на сојузната држава, по смртта на водачот да се справи со бујните сили на дезинтеграцијата? Беше ли тоа цврстата поврзаност на некои од клучните југословенски политичари со центрите на светска моќ кои го сакаа распадот на земјата? Многу претпоставки, но ниту еден цврсто втемелен одговор. Помнам како во бурните југословенски години од 1988 до 1991, на сцената одеднаш се појави ликот на првиот транзициски сојузен премиер Анте Марковиќ, кој се обиде да инаугурира мек модел на капитализам во земјата, со кој ем ќе ги отпочнеше демократските реформи, ем ќе го свртеше вниманието на политиката кон неминовното економско преструктуирање. Доцна. Моделот на Марковиќ попушти уште пред да доживее имплементација зашто процесот на деградација на земјата беше зел стравичен замав. Југославија се распадна. Колку и да беа значајни надворешните влијанија, таа се разгради под доминација на внатрешните сили. Во принцип, Југославија се распадна заради победата на антијугословенството врз југословенството, а неколкумина на битни функции се погрижија тоа да се случи со крв и страдање. Денес дури се минимизира, па и исмева, гестот на добра волја на тогашната Европска Заедница, која му пружи рака за спас на премиерот, и влез на Југославија во Заедницата. Тоа беше искра на надеж за демократските делови на југословенската заедница, кои, сепак, беа преслаби за да се изборат против разулавената националистичка и сепаратистичка стихија.
Се обидувам да направам паралела меѓу карактеристиките на актуелниот македонски момент и амбиентот во Југославија пред распаѓањето. Си ги поставувам истите прашања како и за Југославија. Колку е сериозна економската криза во Македонија? Колку е задолжена земјата, и колку таа станала зависна од волјата на надворешниот фактор/кредиторите? Колку македонското стопанство е способно да се соочи со предизвикот за долгорочен одржлив развој? Колку односите со соседите имаат влијание врз македонската разврска? Колку се силни национализмите меѓу народите што живеат во оваа држава? Дали интеркултурните и конфесионални разлики меѓу етничките групи се толку силни, што оневозможуваат заеднички живот? Дали системот на рамковната држава може да излезе на крај со несопирливите апетити на ентитетите што ја градат етничката структура на земјата? Дали воопшто е можно во Македонија да се воспостави модел на македонство во смисла на државност, по урнек на југословенството, американството, швајцарството, што ќе биде прифатено од сите нејзини граѓани? Дали евентуалниот влез во ЕУ е само смислено алиби за подгревачите на растечката центрифугалност и носителите на дезинтегративните сили, односно дали влезот во ЕУ е гаранција за опстанок на кревката држава? Тешко доаѓам до одговор на овие сложени прашања, макар што турбулентната политичка клима во земјата не остава многу простор за предвидување на стабилна иднина.
Посакувам Европа да ни’ пружи рака. Во случајот на Југославија, не задоцни Европа, туку беше доцна за Југославија. На Југославија, пред паѓањето на Берлинскиот ѕид, и онака, природното место не и’ беше во Европа. И покрај тоа што моделот на југословенското државно уредување беше не само сличен на оној на Европската Заедница, туку и далеку подобро развиен. Во случајот на Македонија, Европа самата треба да оцени дали за Македонија после декември веќе ќе биде предоцна. И за Македонија, како и за Југославија, важи аксиомата дека влијанието на екстерниот фактор не може да биде апсолутно, односно дека условите што го трасираат патот на земјата се цртаат главно внатре. Дали Европа на Македонија гледа како на добар иден сограѓанин и партнер? Се плаши ли таа дека Македонија може да и’ донесе несакани ситуации и турбуленции? Колку и’ е важно што стравот за нашата иднина ние веќе одамна го чувствуваме?
Нашиот внатрешен фактор ја има задачата пред Европа да демонстрира кохезија и одлучност за нашата европска иднина. На Европа мора да и’ пратиме недвосмислен сигнал дека сме спремни да се одлепиме од византискиот товар, од силите на примитивизмот и од бесмислата на националистичките пориви за расцепувања. Ќе собереме ли сила умно да се себепрезентираме пред Европа, како единствен начин за нејзино омекнување во период кога и самата трпи од вишок проблеми? Ќе докажеме ли дека ние нема да бидеме нејзин проблем плус? Но, го сакаат ли тоа нашиве, воопшто? Колкав е стравот дека нашиот влез во Европа ќе го разниша во супстанца опстанокот на македонскиот уникатен модел на неуспешна држава за народот, ама успешна средина за капиталот?
