Потценувањето на интелектуалниот труд и гаснењето на демократијата

Читајќи ги денешните дневни весници, наидов на податок дека во рамките на проектот за преведување на 1000  стручни книги што го спроведува Министерството за образование, за една страница стручен превод државата плаќа едно евро. Се работи, наводно, за книги кои ги презентираат најновите светски достигнувања во областа на науката и професиите. Како литература, тие ќе им станат достапни на домашната академска и стручна јавност за цели поврзани со развој на нивните индивидуални знаења, но и за трансфер на тие знаења.

Шокот, се разбира, е поврзан со цената на трудот на преведувачите. Имам прилично искуство со преведувачка работа. Знам, на пример, дека за да направите добар превод, дневно (нешто подолго од полното работно време од осум часа) не можете да преведете повеќе од 10 страници. Добар превод значи дека тој точно го прикажува оригиналниот авторски текст, а дека со внесување на доза на преведувачка креативност неговата содржина треба да се направи што покомпатибилна со јазикот на кој се врши преводот. Добар превод можете да добиете само од вистински писмени и образувани луѓе. Бидејќи преведувањето не бара само добро познавање на јазиците, туку и разбирање на материјата што се преведува. Се радувам што во последниве години вивна издавачката дејност кај нас. Но, за жал, во рака сум имала само неколку книги од странски автори преведени на македонски од наши издавачи, што сум ги прочитала од првата до последната страница. Сите останати прекинував да ги читам поради нивниот катастрофален превод. Кај белетристиката, лошиот превод ви ја одзема магијата на уживањето во пишаниот збор. Мене плус и ужасно ме тревожи. Кај стручната литература, пак, штетата е уште поголема бидејќи погрешно преведените авторски трудови можат да го заведат читателот до опасно неточни информации. Во времето кога држев предавања на еден од скопските факултети, како основна литература за моите предмети ми беа посочени токму такви, лошо преведени книги, кои владата, преку ваква слична акција за преведување „на ура“, им ги беше обезбедила на универзитетите.

Но што друго да очекуваме од превод за кој се плаќа по едно евро од страница? Помислете какво е чувството на преведувач чиј напорен интелектуален труд се вреднува со дневница од 600 денари. Токму поради тоа денес превод работат илјадници луѓе, а многумина од нив, за да си ја олеснат работата, се потпираат на разни софтверски или онлајн алатки за преведување. Резултат се неупотребливи книги, односно залудно фрлени пари. И, нормално, фалбите на владата дека во системот за развој на знаењата внела уште нови илјада светски стручни бестселери.

Што, всушност, се промовира на овој начин? Прво, станува јасно дека и оваа акција е само дел од стратегијата на владата за бомбардирање на јавноста со реализирани проекти чија грандиозност се потпира на набилданоста со големи цифри (илјада книги, триста тениски игралишта, петстотини споменици, триесет илјади земјоделци, не знам колку спортски сали, итн.). Второ, се промовира вулгарно пазарен систем во вреднувањето на интелектуалниот труд („ако не сакаш ти за едно евро по страница, има кој што ќе сака“). На овој начин владата директно ги обара цените на интелектуалниот труд, кој никогаш потоа нема да може да се врати на своите реални вредности. Знаеме дека тоа не се случува само со преводите. Слично е и со останатите интелектуални услуги. Пардон, со исклучок на оние што им се доверуваат на строго партиски фирми или лица и кај кои и најситните интелектуални услуги вредат илјадници, па и милиони евра. Трето, пораката е дека квалитетот, дури и оној во образованието, кај нас има многу мала важност, па оттаму неговата дампингувана вредност. И четврто, дека чекор по чекор, цената на интелектуалната (и другите видови работа) во Македонија се доближува до онаа карактеристична за африканскиот пазар на труд.  

Помина времето кога ваквите трендови ме обеспокојуваа до степен кога почнував да се обидувам да станам водач на групи кои ќе застанат против вакви неправди. Доживеав дури еден од моите поранешни работодавачи (инаку, мој долгогодишен соработник) доживотно да ми се налути кога се пожалив на ниската плата. Но, се покажа дека, за пусто преживување, многу мои колеги пристануваа да работат за мизерни плати и со тоа трајно ја спуштија цената на интелектуалната работа. Резултат на тоа е што денес критериумите за вреднување на цената на чинење на интелектуалните услуги се срамно ниски; поради тоа имаме поплава од потпросечни организации или лошо/без ефект завршени проекти; имаме огромна пазарна понуда од „консултанти“ од секаков вид, и урамниловка/изедначување на трудот на добрите со оној на потпросечните.

Каде води ова? Се разбира - кон еден процес на општо потпросечување. Според мене, најстрашно е што на овој начин интелектуалната и стручна работна сила постапно ја истиснуваат од категоријата средна класа. Средната класа, тој општествен сегмент кој треба да ги опфаќа мислечките луѓе и професионалците од чиј ангажман зависи развојот. Сегмент од кој е условено постоењето на демократијата. Овој сегмент кај нас полека се стопува со сиромаштијата. Ги губи особините на носечка сила за динамизирање на развојот и демократијата. Од друга страна, нашите работодавачи не разбраа дека од своите добро образувани вработени, кои се оптоварени со проблемот на преживувањето, не можат да очекуваат повисока родуктивност, кооперативност, лојалност или, не дај боже, иновативност. Нема таква иновативност што ќе се става на располагање за да биде искористена само за туѓи профити, а за свој егзистенцијален подминимум. Затоа кај нас нема развој и, се’ додека е вака - нема ни да го има. Словенците, на пример, не упаднаа во ваква замка. Атрибутот на една од триесетте most livable земји во светот, Словенија го стекна, меѓу другото, и поради соодветниот третман на интелектуалниот (но и на останатиот) труд.

Затоа често можеме да слушнеме дека во земјава им ги скршиле кичмите на интелектуалците. Но, за среќа, има едно правило што важи за вистинскиот интелектуалец. Тој вели: Има моменти во животот кога немам пари, но никогаш не се чувствувам сиромашен. Дали можете да си замислите дека ваква реченица може да изговори било кој од креаторите на нашево медиокритетско милје? Чија моќ и богатство се создаваат само и единствено преку трудова експлоатација и грабање од туѓата мизерија. Не од создавање на производи што можат да поминат на меѓународниот пазар.

Многу сум чувствителна кога некој се обидува да ме увери дека трендот на распаѓање на средната класа е глобален. Ма знам, ги следам статистиките и состојбите. Но, како што кажав во една претходна прилика, главната разлика е во стартната позиција. Од кое ниво на стандард отпочна осиромашувањето на средната класа во нормалните земји, а од кое кај нас?

Според некои политички теоретичари, распадот на средната класа им оди во прилог на конзервативните режими од посовремен тип, каков што е, на пример, технократскиот конзервативизам, кој по неколку значајни карактеристики соодветствува со декларативно изречените уверувања и идеологии на нашиве владетели. За таквите режими, меѓу другото, е карактеристично што правото на стекнување на вистински знаења, интелектуална моќ и обука за управување и’ се доделува ексклузивно само на една мала, одбрана елита, додека на остатокот на народот му се сервираат приказни дека живее во општество на еднакви шанси и третман (во правата, слободите и придобивките од режимот). Во таквите режими демократијата  се практикува само формално, односно се допушта постоење на парламент, кој, всушност, само покорно ги носи законите на властодржецот, а пред јавноста се користи како доказ дека демократијата не е умрена.