Кога ќе ги затворам очите, го гледам него како ја паркира колата, ги гаси светлата, потоа излегува, прави два чекори, се свртува наназад, притиска на далечинското, се заклучуваат сите брави, и тој тргнува по патеката кон дома. Го подига малку погледот за да види дали го чекам на прозорец, ме здогледува, се насмевнува, и ми дава знак да отклучам врата.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како, натоварен со торбите од пазар, се враќа кон дома, радосен што нашол се’ што сум порачала и што набрзо куќата ќе почне да мириса на неделен ручек. Со гестикулација прашува дали детево е станато или се’ уште спие. И шеретски, со раката, покажува дека сака брзо кафе, безмалку да биде готово уште пред да влезе дома.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како трпеливо ме чека да излезам од работа, чита весник паркиран на недозволено место, прекршувајќи ги сите правила само за да не накиснам од дождот што цел ден истура.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како го гушнал детево, го носи на прошетка; тоа нешто упорно прашува, тој нешто упорно објаснува; ги гледам, ах, каква хармонија од човечки силуети, едната голема, сигурна, спокојна, другата мала, ситна, трепетлива; две силуети со слични контури и со скоро видлива хемија што ги поврзува.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како црта наведнат над масата, нешто си потпевнува, повремено повлекува од цигарата, синкав чад се поткрева кон нискиот лустер; па пивнува од големата шолја кафе, па пак потпевнува, а кога веќе ќе помине полноќ, на секои пет минути проверува дали сум заспала на каучот во дневната соба.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како седи на нашата плажа, јас го викам да влезе во морето, тој полека влегува, а мене одеднаш морето ми е потопло, сонцето е посветло, а брановите изгледаат сто пати помали. Па ме крева во раце за безбедно да ме изнесе од водата, за да не стапнам на остар камен или на некое морско суштество.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како за мојот последен роденден влегува дома со нежно розов букет, ме прегрнува силно, како да е последно, долго не ме испушта од прегратка, па сега си мислам дека тоа гушкање, тоа стискање, траеше можда и со минути, како никогаш во животот, како предупредување.
Кога ќе ги затворам очите, го гледам како тажно и со болка, седнат во фотелја ме гледа право во очи, барајќи во нив надеж и верба, а јас се притискам за да се насмеам, за да изгледам уверливо и да му испратам впечаток на сигурност. Тој ме гледа, просто ме прободува, очите некако необично му се наводенуваат, а лицето му го покрива мимика на грч. Тогаш ги отворам очите.
А кога ќе ги отворам очите, него никаде го нема.
Не постои, веројатно, нешто што во последниве години останало некажано за суровоста на овој режим. Варијации има само околу времето кога почна гласно да се говори за тоа, односно околу тајмингот кога симптомите на патолошко владеење почнаа да бидат препознавани од страна на повеќе и различни општествени групации. За повеќето мои пријатели, колеги и познаници, сигналите станаа видливи дури во 2008 година, како резултат на пост-букурешката шизоидна реакција на Груевски и промоцијата на кобниот проект „Скопје 2014“. Без претенциозна нескромност, ќе нагласам дека патологијата на надоаѓачката власт јас ја идентификував далеку порано, уште во предизборието на онаа пресвртна 2006 година. Кога, ајде да признаеме, мнознството од плебсот беше вљубенички потклекнало пред еуфоричната портокалова иконографија на една измамничка политичка кампања. Јас и ден денес не можам да разберам како она евтино издание - книгата „Програма во 100 чекори“, успеа да биде продадено небаре како библиско четиво и завет, и како истото, во очите на масите, набрзо прерасна во исусовски чеден, наместо во измамнички симбол на божем добри намери, наводна работливост и земјољубие на една експлицитно инфантилна (а се покажа и: непојмливо опасна) политичка структура.
Исто така, и ден денес не можам да разберам како тоа инстантната институционална партизација, а потоа и концентрација на целата моќ во државата во рацете на шака луѓе од едно (во секој поглед) потпросечно семејство, спроведени на најбескрупулозен и манијакален начин во период од само неколку месеци, не предизвикаа навремена и соодветна реакција кај, во тоа време, се’ уште нечепнатото демократско ткиво. Ќе забележам дека граѓанската реакција почна да станува позабележителна и гласна дури откако стана јасно дека, заедно со политичката моќ, врхушката од власта ги има целосно преземено и управувањето и контролата врз сите материјални и финансиски ресурси и текови. Тоа стана очигледно уште некаде кон крајот на 2007 година, а со подоцнежната брутална, коруптивна, валкана и апсолутна доминација врз медиумите само беше удрен восочниот печат врз ковертот во кој беше закопана иднината на Македонија.
Долго не можев да разберам како „црниот понеделник“ успеа, наместо во крик за ослободување, да се претвори во точка на конечна поделба на граѓаните на Македонија. Тој понеделник беше денот „Д“ за македонската трајна поларизација, која уследи како последица на безочната, диригирана, чисто гебелсовска операција, а после која продолжи фашизоидниот поход за истребување на скромните остатоци од јавното слободоумие. Не сфаќав како, токму во тие месеци, надвор од секоја здраворазумска логика, до толку нарасна бројот на таканаречени „неутралци“, а всушност фрустрирани страшливци и интелектуално недовршени примероци.
Не сфатив како, и покрај жестоката емоција што ги обзеде луѓето кои се вклучија во „Отпорот“ студената зима 2012/2013 година и нивната решеност најотворено да се демонстрира подготвеност за одење до крај во борбата, енергијата спласна наеднаш, скоро преку ноќ, и тажно згасна со оставката на Црвенковски. Никогаш не ја уловив вистинската причина за немоќта, која веднаш потоа, како избрчкан јорган се распосла врз телата и душите на оние кои патат, и за исчезнувањето на онаа фантастична и оптимистична енергија со која се беше обвил „Отпорот“.
Не сконтав како, при очи и мозок, после сите кражби (на избори, пари, достоинство и души) умираше импулсот за нешто да се преземе, заедно со (така барем мислев) вродениот инстинкт нешто да се спаси за да се преживее. Затоа, еден ден сите ќе мора да бидеме чесни, ако сакаме да останеме луѓе, и да им оддадеме признание на грстот поединци чии грла и усти не пресушија во времето на стравот и тиранијата, иако и самите свесни дека ретките ластовици никогаш не се предвесници на сезона на слобода.
Се случи што се случи потоа. Го живуркаме под константен, неподносливо продолжен стрес ова време на осрамотено умирање на нашава тажна земја, не верувајќи во сопствениот потенцијал да бидеме барем најмали херои. И сега, кога наеднаш се појави силен предизвик на нашиот мрачен хоризонт, предизвик што треба да го прифатиме или сите, или ќе не’ снема, јас повторно не можам да сфатам. Не можам да сфатам како тоа драматуршко-вокалниот перформанс на артистот-домаќин на една историска трибина станува поважен од есенцијата на тој долго очекуван собир. Не можам да сфатам како некој не може да се порадува, барем онака тивко, со насмевка, што во оваа темна штама може да ги слушне прагматичните, чесни и јасни, а истовремено од срце изречени думи на еден Стево Пендаровски, како и мотивирачките и искрени пораки на Зоран Заев, „лудиот јунак“ на ова време на безумие. Не можам да сфатам дека ироничниот мајтап со „заљубените“ министри е погласен од зборовите на поддршка на храбриве борци, кои се зафатија да водат дуел гради в гради со најголемото зло, жртвувајќи при тоа многу, дури може би и физичката слобода или живот. Не можам да сфатам како тоа од средбата во Универзална сала некој очекуваше да слушне нешто налик на изборна програма и ветувања за некое подобро утре, небаре непријателот е поразен додека ние сме спиеле на каучот, па сега е дојдено време за тестирање на ново-старата опција, која и онака отсекогаш била многу полесна за плукање.
Не можам да сфатам и се чудам: имаме ли ние некакво право да им судиме на храбрите, кои, дај Боже, изгледа има шанса да не’ извлечат од оваа длабока канализација? Ама овој пат не сами. Туку само ако сега, во оваа последна прилика, им подадеме рака, како што и самите недвосмислено, од утроба и од горливи тела, јасно ни довикнаа.
Има луѓе кои треба да разберат дека членувањето во партија не значи само вложување во некакви свои идни придобивки, туку и доста лично жртвување. Точно е, сите ние што одлучивме да останеме надвор од партиите покажавме дека не сакаме да се откажеме од некои лични комодитети. За таков личен комодитет го сметам, на пример, правото на сопствено мислење, кое, често пати, во некаква партија, би било ирелевантно, одбиено, па дури и исвиркано. Исто така, за свој личен комодитет ја сметам и слободата на избор на луѓе со кои се дружам, изборот на време кога ми е станато до политика во однос на она кога не ми е до тоа, или, на пример, правото јавно да изнесувам само ставови во кои лично верувам, наспроти некакви ставови кои не се мои, но партијата одлучила дека ќе бидат заеднички. Чесно е луѓето како мене да не бидат членови на партии, и да останат само гласачи. И тоа тогаш, кога во политичката понуда ќе откријат опција што се поклопува со нивните уверувања, со нивното поимање за убаво општество. Многу пати е понечесно што партиите се преплавени со луѓе, кои членството во партија го идентификуваат како најлесен пат за остварување на лични интереси.
Ваквите луѓе придонесоа партиите да го изгубат својот идеолошки лик, а на голем дел од партиските членства народот да гледа како на груби, лукративни групации. Не ме интересира дали дефектот треба да се бара во партиските статути и непостоењето формални услови за фракционерство, изборните модели или, едноставно, во човечкиот „материјал“. Нека се занимаваат со тоа експертите што, фала богу, ги има на претек. Мојата порака е дека ние ја изгубивме вербата во партиите, како организации основани за да работат во интерес на заедницата. Ние, непартијците, лека-полека на партиите почнавме да гледаме со презир. Ние, еден по еден, ќе се откажуваме од демократската привилегија да одиме на избори и ќе го зголемуваме купот на тнр. неутрални.
Трите избрани пратенички на опозицијата, кои, еве, се изјаснија дека не ги фермаат (има подобар, мрсен збор за ова) партиските одлуки, покажуваат дека не ги фермаат ни своите гласачи. Освен, можда, ако претходно не спровеле анкета меѓу гласачите, па добиле одговор дека треба да влезат во Парламентот, ама во ова баш нешто се сомневам. Овие жени сега може да се протурат од муабети дека ќе биле жестока опозиција во Собранието. Џабе. Најголемиот дел од гласачите се изиграни, бидејќи на изборите тие не ги гласаа овие жени како личности, туку ја заокружуваа опозициската листа. Овие три жени, за многу од гласачите беа дури и непознати или, просто, гласачите ниту не знаеја чии имиња се сместени на опозициската листа.
Овде не сакам да зборувам за тоа дали одлуката на опозицијата за невлегување во Парламентот е исправна или не. Тоа не можам да го проценам бидејќи сум дефицитарна во делот на клучните информации. Но сакам да кажам дека кога гледам дека во партиите има луѓе кои ги „извисуваат“ решенијата на организацијата, веднаш знам дека таквите со уште поголема леснотија ќе го „извисат“ народот. Под „народ“ при тоа, мислам и на себе.
Затоа ќе повторам: овие жени, а.к.а. избрани по грешка пратенички, нека знаат дека членство во партија не е само лезет, туку и жртва. Жртва понекогаш и на партиски одлуки кои знаат до џигерче да заболат. Ама тоа е. Затоа не треба секој да биде во партија. А ако овие три „матрони“ (во случајов) не се согласуваат со одлуката за бојкот на Парламентот, нека излезат од партиите и нека се кандидираат како независни на дополнителните избори. Баш да видам колку гласачи ќе имаат на своја страна. Еве, тоа нека биде тест за нивната чесност и искрените намери за индивидуално, со сиот капацитет, спротивставување на власта.
Пред нешто помалку од година дена, ме поканија од еден странски проект да одржам предавање пред група млади невработени на тема „Жената и претприемништвото“. Низ неколку ангажмани што ги бев одработела за проектов, неговото раководството забележало дека „не ми паѓал духот во овие сложени времиња“. Па ме одбрале како жена, која на младиве треба да им го зацврсти уверувањето дека треба „да се осмелат и да го направат првиот чекор“.
Во животов си страдам од правење атер и кај што треба, и кај што не треба. Сум работела многу ангарија, сум вадела луѓе од измет и кога не заслужиле, сум правела глупи жртви за идиоти за кои ми дошло жал во некои нивни „извесни“ ситуации, во име на некои стари дружби, врски или сакања. Ме коштало тоа доста, некогаш и повеќе од што некој би претпоставил. Овој пат, повторно за атер на соработката, пристанав да говорам пред младиве. На тема што ја мразам.
Пристојно уредена хотелска сала, шишенце со вода, тефтерче и евтино хемиско пред секое од децава во аудиториумот. Во првиот ред седат главешините на проектот и неколку најнадобудни канаринци-соработници. Сите убедени дека од мене ќе го слушнат рецептот за успех, патот до милионите во бизнисот во Македонија.
Ама имам јас уште една особина што проектниве „големци“ не ја „фатиле“. Имено, дека од принцип не лажам, особено не лажам дечишта. Ја имам таа глупа карактеристика да не филувам стварност и да не продавам црно за розово. Да не се упикујам ни на власт, ни на главешини, ни на парајлии. Карактеристика што ми затворила многу врати со железни катанци. Ама ми ја оставила мислата слободна, паметов свеж, а сонот мирен.
Како секој западно школуван за претприемништво, на еден голем флип чарт со црвен маркер им ја исцртав на децава шемата на функционално претприемништво. Им ги објаснив претпоставките за успешен старт-ап. Зборував за важноста на идејата, способностите, знаењето и вештините, почетниот капитал. И тогаш дојдов до вмрежувањето и пазарот. До шиткањето. До пристапот до парите.
„Не е важно дали си жена или маж во Македонија“, им реков. „Дискриминацијата по род е скоро минорна во споредба со сите други дискриминации во реалниот живот“. И со црниот маркер почнав да ги обележувам точките на сопнување во оваа земја за секој мал бизнис, па и за мојот. Многу брзо, сите црвени цртежи и кругови на шемата стануваа црни. Поцрне белилото на флип чартот. Црвени останаа само идејата, и дел од способностите и вештините на сопственикот на бизнисот. Ги прашав: „Што мислите, дали идејата и овие неколку способности, ако немате механизми да ги материјализирате на пазарот, треба на оваа шема да останат црвени или не?“ Имаше штама во салата барем една минута. Тогаш се јави една девојка и рече: „Сакате да кажете дека идејата останува остварлива, ама само некаде надвор?“ Дечкото до неа го зеде микрофонот и одговори: „Не, мислам дека пораката е дека има алтернатива и во Македонија, ама само до колку вмрежувањето го оствариш на вистински начин и ако потклекнеш пред политичките сили што го раководат пазарот“. Почекав кусо, па ги поканив останатите да се вклучат со дискусии и мислења. Лавина од спротивставени ставови предизвика голема врева во салата. Неколку самоуверени момци и девојки од петни жили зборуваа за тоа дека владата ќе направи се’ нивните бизниси да успеат. Се поделија децава на два непомирливи табори.
Тука побарав да направиме резиме и да извлечеме неколку најбитни поенти од дискусиите. Повикав една умна девојка нив да ги испише на ново бело парче хартија од флип чартот. Групата активно се вклучи во дефинирање на заклучоците. Траеше тоа некои добри пет минути. На крајот, погледнав во напишаното. Заклучоците беа: 1. Идејата е важна 2. Почетниот капитал е важен 3. Вештините се стекнуваат 4. Родовата дискриминација е скоро неважна 5. Најважен е пристапот до политичките моќници кои го диктираат пазарот во Македонија.
Децава немаа повеќе од 22-3 години. Убави, млади, стројни, полни со енергија. Јас само сакав моето сведоштво да им ја насочи енергијата. Кон едната или другата алтернатива. Што е право, има и трета можност: одење по најтешкиот пат, оној како мојот. Таквиот не сакав ниту да им го спомнам. Затоа велам: не излажав, туку само премолчев што би ги чекало ако не се закачат за едно од двете. Да заминат оттука или овде умно да се вмрежат. Премолчев зашто вредностите кои сум ги интернализирала низ годиниве денес се осудени на потсмев. А јас не сакам да им се потсмеваат на младите. Не е ова време за идеали. Да оставиме идеалите да бидат занимација за сиромашните интелектуалци.
Факт, можев да им кажам и да се борат. Да сменат. Да бидат граѓански активни. Да направат жртва. Нешто не ми дозволи да одиграм на таа карта. Некој внатрешен инстинкт дека со тоа ги туркам во борба со ветерници.
Раководството на проектот веќе никогаш не ме побара за соработка.
Како искра нежна светлина во црната текстура на ова наше проколнато време-невреме,
одекна гласот на Митре Велјаноски. Застанат гордо на местото кое некогаш и од некои будали било смислено како подиум за гласот на народот, умниот човек од Дебарца проговоре со заборавениот јазик на Македонецот. Тоа е јазикот од песните за неправдата, ропствата, страдањата, убиствата, бедата и надничењето, песни испеани од непознати и познати просветлени глави чии дружбеници биле срцето и тагата. Ја испеа Митре жалната песна за злото и јаремот, но не злото од дамнешните времиња, туку исто такво ама ново, сегашно, зло кое кинисало да ни ја одземе и душата, зашто само уште таа ни остана неземена.
Митре Велјаноски ги има годините кои му даваат за право да споредува, па потоа спокојно да заклучува и нишани. За разлика од некои други, кои без да видат, сетат и осознаат, го тураат бездушно отровот по патеките по кои врвиме, и одново и одново ги крвават ножевите од раните што ни ги отвориле и затруле. Таквите ги води пеколна омраза, ги води тестаментот што им го оставиле, тестамент за довршување на злосторството.
Митре Велјаноски ја испеа песната која ноќе, скришно, без да чујат ламјите, си ја пее оној народ што е казнет да изумре зашто не му се поклонил на големиот спасител. Митре Велјаноски ги слушнал ноќните шепотења на гладните, страдните и понижените, свирепо и беспоштедно осудени од Големиот Цар. Митре Велјаноски ги испеа солзите на мајките кои родиле чеда за новите печалбарски елегии, мајки чии дворови останаа без босите ноџиња на внучињата и без радосната детска игра со дедовците. Мајките чија рожба и поколенија нема да ги сетат топлината и светковината на семејните неделни ручеци.
Митре Велјаноски го извади на маса закланото тело на Македонија и покажа, како на час по анатомија, кои органи на оваа страдалничка биле забодени најсилно од убијците и од каде искрвавела најобилно пред да умре. Во штама и зачуденост, пред публика затекната во сопствениот шизофрен анимализам, Митре Велјаноски ги објасни разбирливо тегобните наоди од обдукцијата на крвавиот труп, кажувајќи дека смртта била долга, тешка и исцрпувачка. Сакав да видам, а немаше можност, дали на некое лице меѓу наредените пред Митрета некому му заигра окото, затрепери образот или посилно зачука жилата.
Чекам утрово да видам колкумина ќе го спомнат Митрета. Колкумина, и ги има ли воопшто, ќе му појдат за добар ден, да му ја стегнат раката, да му се придружат. Се наредат ли луѓе покрај Митрета, го гушнат ли за рамењата, се нанижат ли еден до друг во редица, ќе речам: не ми е жал што останав. Да го чувам гробот на мајка ми и татко ми зашто нема кој друг, да не ме земе туѓината зашто имам своја мила татковина, да дочекам рожба од чедото мое за да ми ја врати среќата. Но ако не го спомнат Митрета, ако не дојдат да го фатат за рака, а потоа и ако многу други раце не се закачат во синџир од надежи, ќе зажалам што пред многу години не заминав, што будалштината од младоста ме изиграла, што вербата во луѓето ме измамила. Сега е време да излезат ноќните шептачи од зад болките и сите заедно да станат Митре Велјаноски, да станат птица што сака да полета за Македонија.
Една расправија на твитер во доцните вечерни часови синоќа, ме натера кусо да прозборам на темата одржлив развој и како на него гледаат поклониците на власта. Имено, во дискусијата што се разви меѓу група твитерџии, оние кои им се наклонети на владините политики изнесоа интересен став дека градбите од проектот СК 2014, останатите објекти од сличен карактер по Македонија, како и најавениот нов клинички центар спаѓаат во категоријата капитални инвестиции, и дека истите придонесуваат за постигнување одржлив развој на земјата. Твитерот е јавна платформа, отворена за сите нејзини членови, па ваквата теза можеа да ја прочитаат стотици, особено млади луѓе. Меѓу нив, разбирливо, поради карактерот на нивните професии, профилот на образование или интересите, има многумина на кои ниту поимот капитални инвестиции, ниту оној за одржлив развој не им се блиски. Опасно е ако тие луѓе се закачат за тезата дека градбиве на власта може да се опфатат под овие поими, како инвестиции со капитална конотација.
Ќе кажам прво дека со донесувањето на Стратегијата за одржлив развој 2009-2030, Владата се обврза концептот на одржлив развој веднаш да почне да го промовира пред сите граѓани, институции и организации на централно и локално ниво со цел да ја подигне свесноста на сите заинтересирани/одговорни страни за неговото значење, комплексност и реализација. Покрај тоа, донесувајќи го овој документ, Владата се обврза сите одлуки, посредно или непосредно поврзани со прашањата на развојот, да ги креира врз копнцептот на одржлив развој. Тоа би значело дека безмалку сите стратешки и тактички развојни одлуки треба да претставуваат сегменти на еден интегриран и координиран општествен менаџмент систем, чија цел ќе биде постигнување на ниво на развој на одржлива, трајна основа, за бенефит на сите граѓани на државата. Да видиме што направи владата во изминатите години. Ако се знае дека основни лостови на концептот на одржлив развој се економскиот, политичкиот, социо-културниот и еколошкиот, да провериме дали во таа смисла владата носела интегрирани и координирани одлуки кои гарантираат почитување на суштинските принципи на моделот. Односно, дали при донесувањето на одлуките, таа недвосмислено и истовремено водела грижа и за економскиот, и за социо-културниот, и за политичкиот и за еколошкиот карактер на одлуките. Да го разгледаме тоа на примерите кои беа предмет на твитер-дискусијата.
Веднаш да ставам важна забелешка дека наспроти долгогодишната пропаганда дека се работи за капитални инвестиции, ниту проектот Скопје 2014, ниту новиот клинички центар не можат да се подведат под таа категорија. За некоја инвестиција да има капитален карактер, таа најнапред треба да има бизнис логика, односно да биде поврзана со бизнис и создавање пари. Капиталната инвестиција е оправдана само до колку на бизнисот му овозможи раст, а и ако однапред се докаже дека тој, бизнисот, ќе биде способен истата да ја врати во една разумна иднина, без последици за нормалните оперативни функции и активности. Така компаниите, најчесто преку екстерни извори на средства, многу помалку од сопствени (нпр. реинвестирана добивка), вложуваат во опрема, машини или згради, капитални средства за кои веруваат дека ќе го поттикнат развојот на бизнисот и ќе придонесат за генерирање доволен приход за сервисирање на долговите кај екстерните финансиери. Покрај приватните компании, инвестиции од капитален карактер може да презема и државата, но само во проекти кои, исто така, ја следат бизнис логиката. Во случајот на Скопје 2014, очигледно не се работи за капитална инвестиција бидејќи парите се вложуваат во непродуктивни јавни објекти, кои сами по себе немаат бизнис логика. Исто како и новиот клинички центар, објектите од Скопје 2014 можеме да ги подведеме единствено под категоријата јавни, а не капитални инвестиции, со напомена дека голем дел од Скопје 2014 го нема дури ни тој карактер. Имено, како јавни инвестиции се сметаат вложувањата во здравството, културата, образованието или други општествени подсистеми, а за кои се смета дека значително ќе ги подобрат услугите на државата кон граѓаните. Точно е дека новиот клинички центар, ако се изгради, може значително да го подобри квалитетот на здравствените услуги од терцијарниот сектор, но кај проектот Скопје 2014 тоа никако не е случај бидејќи голем дел од изградените објекти или се од чисто административен карактер, или имаат спорна природа и намена, особено низ призмата на одржливиот развој. Значи, тие не само што не претставуваат капитални, ами јавни инвестиции, туку и не се во согласност со моделот на одржлив развој што владата го усвоила како кодекс. Да видиме зошто.
Прво, од економски аспект, објектите се градат во исклучително турбулентно економско опкружување, во кое длабоката сиромаштија е одлика на една третина на македонското население, а уште друга третина од населението е де факто сиромашна, ако не статистички. На неразвиената Македонија, земја со низок степен на деловна култура и недоволен капацитет на приватниот сектор, владата можеше да и' помогне не преку јавни, туку преку капитални инвестиции, кои долгорочно ќе ја подобреа деловната клима, условите за развој, а со тоа и стандардот на населението. Ќе беа далеку пооправдани вложувања во патна, железничка или енергетска инфраструктура - капитални инвестиции како најзначајни претпоставки за одржлив развој на било која економија. Згора на тоа, изворот и износот на средства за објектите изградени во изминатите години остануваат под закрила на непознатото. Но сеедно, следејќи ги редовните задолжувања на Владата, што кај странските банки, што кај домашните позајмувачи, повеќе од извесно е дека објектите не се градат со користење на некаов вишок средства од државниот буџет, туку преку кредити и позајмици. Имајќи го предвид некапиталниот карактер на инвестициите, односно фактот дека тие самите нема да бидат во состојба да создаваат приход за враќање на долговите, јасно е дека раздолжувањето ќе биде на товар на граѓаните и целата заедница. Поради тоа, не држат 'квази-кејнзијанските' оправдувања на владата дека оваа градежна експанзија ќе ја раздвижи економијата. За разлика од инвестирањето во капитални објекти, економскиот ефект од овие јавни инвестиции ќе биде само еднократен, во текот на изградбата на објектите, кога фирмите-изведувачи и една шака пратечки компании ќе го исркаат кремот. Некапиталната природа на овие објекти во иднина само ќе генерира нови, робустни и непотребни трошоци, се' на грбот на населението. Тоа ќе бидат трошоци за плати, одржување, обезбедување и сл., за кои ќе бидат потребни големи буџетски издвојувања.
Од политички аспект, за јавните инвестиции секогаш мора да постои некаков консензус меѓу политичките групи. Проектот Скопје 2014 не само што е отфрлен од страна на најголемиот дел од опозицијата, туку анимозитет кон него постои и во самата владеачка коалиција. Проектот прерасна во линија на најостра политичка поделба во Македонија и закрвени односи внатре во политичкото миље, со несогледиливи последици за иднината на државата и нејзиниот демократски развој. Претпоставувам дека за новиот клинички центар реакциите ќе бидат нешто поблаги, но ќе остане да виси неодговорено прашањето зошто, ако веќе постоел план, на изградбата на клиничкиот центар се чекало дури седум години, како и прашањето за оправданоста на задолжувањата за неговата изградба кај Банката на Европскиот Совет токму во период на длабока економска криза и исклучително фрагилен финансиски потенцијал на Фондот за здравство.
Од социјален и културолошки аспект, овие јавни инвестиции се исто така крајно проблематични. Факт е дека во периодот на градбата, стотици поединци се вработуваат и земаат каква-таква (најчесто минимална) плата, во тешки услови за работа кај приватните работодавачи кои работат на изведбата. Сепак, на подолг рок, истите тие луѓе ќе ја делат судбината на останатите сегменти од заедницата и ќе бидат принудени непотребно да плаќаат за овие инвестиции, реализирани во време-невреме, вложувања без капацитет за нивно враќање. Во културолошка смисла, пак, Скопје 2014 направи посебен тип хаварија врз идентитетскиот пакет на македонското население. Тој предизвика натамошни раслојувања во македонското национално ткиво поради фактот што голем дел од македонската популација не може да се идентификува, ниту да ја оправда културолошката и историска заднина на проектот. Со еден збор, наместо социјална и културолошка придобивка со одржлив предзнак, проектот резултираше во целосно дисхармонизирање на односите во овие две клучни области.
Од еколошки аспект, проектот Скопје 2014 целосно го урниса природниот баланс околу реката Вардар, ја девастираше нежната еко структура во централното градско подрачје и однесе, како курбан, голем дел од градското зеленило и крајбрежните површини. Проектот удри по визурите и перспективите што се карактеристични за еколошки проекти. Тој го ампутираше правото на граѓаните за движење низ слободниот простор околу реката и некогашниот плоштад на метрополата, и ги поремети природните воздушни струења во најзагадениот дел од градот. Мал надомест за тоа би биле еколошката и енергетски ефикасна градба, ако тие пристапи воопшто се користат во реализацијата на зградите, мостовите, спомениците, капиите, шпанските скали, фонтаните, скулптурите и партерното уредување.
Според тоа, овие инвестиции се во целосна спротивност со концептот за одржлив развој, содржан во документот амбициозно насловен како национална стратегија. Проектите немаат економска, политичка, социо-културна и еколошка оправданост, а во најголем дел се и во спротивност со ваквите лостови Владата падна во замката на пропагандата на монументалното градење, преку која најмногу се фали и внатре, и пред светот. Наместо одржлив развој, овие проекти ќе ни' донесат, барем така се чини, само одржлива сиромаштија и назадување во секој поглед: економски, социјално, културолошки, политички и еколошки.
Го запуштив блогов некое време. Во еден момент, почувствував презаситеност од зборување во празно. Со години, не, не со години, туку откако знам за себе, устата сум ја држела ширум отворена, стоејќи на страната на работите за кои сум мислела дека се правда и правичност. На почетокот, се случуваше да добијам по некоја битка. Ќе успеев да спречам по некое зло, по некоја глупост, по некое ситно профитерство. Од радост,ќе ми светнеа видокрузите, ќе ми се разлетаа крилјата...се давав одново и одново.
Ама времето беше такво. Имаше нешто во луѓето што не им дозволуваше да одат баш до крај, особено ако некој ги прозове јавно, ако ја осуети нивната подлост, ја разоткрие нивната разуздана злонамерност. Ќе се повлечеа. Не дека немаше да ме замразат. Ме замразеле важни и помалку важни луѓе, луѓе од политиката, од разни раководства, луѓе со жилави и алчни амбиции, луѓе од функција. Но мене, поважна од нивната омраза ми беше одбранетата страна на правдата. Имав илузија дека ако одам по врвицата на правичноста, ќе се придружат и други, па заедно ќе може да обликуваме солиден простор за живот. Таквата илузија ме напушташе малку по малку, баш онака како што се менуваа времињата и условите. А како се менуваа тие, така се менуваа и луѓето околу мене. Почнав да минувам низ идиотски ситуации, кога борејќи се за белото, тие околу мене, од страв застануваа зад другото, се подвиткуваа до клечење, до лазење, до ничкум, а јас останував сама. А тие, во потсвеста, или токму во свесноста дека се жртви на стравот, на кукавичлукот, наместо барем тајно да ми мигнат и упатат трошка скришна поддршка, заминуваа еден по еден во тој друг свет, свет на молк, трпење, лага и лицемерие. Дур се свртев, видов дека не само мојата околина се преобразила. Се преобразил комшилукот, градот, земјата. Ете толку брзо. Дури да се свртам. Дури да разберам дека Марсовецот тука сум јас, а не тие луѓе наоколу, кои вака или онака, го прифатија стравот, се потпраа на штамата и коленичењето, како начин за преживување, за имање помалку или повеќе.
Јас веќе немам сили за борба. Ја изгубив силата некаде по пат, во некој миг кога оттуѓеноста ги победила илузиите, а и’ ги отворила вратите на апатичноста на мојата душа. Премногу се тие што стојат во одбрана на духовното ропство. Партијата, круговите на моќ и сеачите на страв излегоа поприфатливи и привлечни како водство, отколку што тоа го постигна понудата за демократија. Мнозинството околу мене одбра лошо да ја протолкува таа понуда, ги отфрли правдата и правичноста, се збогуваше со слободата, и се впушти во авантурата на затната уста и затворени очи. Се’ што не припаѓа на тој круг, транзитира кон човечка маргина. Самата, под притисок на внатрешниот немир кој не ми дозволува влез во друга, за мене неприфатлива игра, одбрав, можда и не очекувајќи таков исход, да бидам таква маргина. Во ова време, тоа носи невидени компликации. Од затворени врати во секоја институција, банка, фирма и, најстрашно - болница, до оневозможен пристап до изворите на егзистенција, кои повторно се склупчиле во круговите на моќта. Се’ што значи живот е затворено во тој круг. Моќта има толку силни раце, што ако не им се препуштиш и сведнеш, ќе те згмечат до бол.
Немам веќе сили да се борам, зашто секој шалтерски чиновник, референт, болничар, вратар и чистач имаат далеку поголема моќ од мојата. Зад секого од нив стои по некој разуздан моќник, грб, аждер. Немам сили, зашто ги изгубив во талкањето по живот со мојата професија, која стои на јасна интелектуална подлога, и нема вредност на затворениот, загаден, исповраќан пазар. Немам сили, зашто силата ми ја одземаа стотиците коруптивни тендери и конкурси. Немам сили, зашто онемоќев борејќи се против коридорите на измамата, лагите и криминалот. Немам сили, зашто мојот некогашен колега, без школо, ука и усул, сега има позиција и образ да ми каже “еј, ако ти треба нешто за болест, за лошо, кажи, ќе гледаме да направиме работа“. Никогаш не припаѓав на таков свет и не знам како тоа се “прави работа“. Ете толку не ме бива. Немам сили, зашто ниедна сила, па ни мојата, не е вечна, па згаснува пред енергијата на суровата општествена машина.
Таа сила што ми остана ја давам на своите блиски, на маката што не’ снашла. Ја давам по малку, мерено во ситни зрнца, и на некои залутани иницијативи за одбрана на нешта што ме потсеќаат на слобода и светлост. Ја давам на малубројни луѓе, во чии очи останало да тлее пламенчето на гордост, добрина и доблест. Толку ми е силата. Живеам во надеж дека има луѓе што уште не се умориле, на кои и натаму им расте адреналин од нечовечноста што не’ зајаремила, а кои се поштедени од поголеми проблеми во семејството, меѓу најмилите. На таквите луѓе ќе им дарам дел од надежта, дел од тоа што го знам, дел од тоа што го имам, само за да помогнам. Само на такви луѓе, луѓе со сила, луѓе кои сеуште не ја изгубиле вербата. Вербата што јас ја изгубив.
